WEST-GERMAANS
Jarig zijn
Taal
| 12-12-2020
Wanneer ben jij jarig? Het lijkt een hele normale vraag. Toch is het iets heel bijzonders en iets uniek Nederlands. In een andere taal zal die vraag je nooit gesteld worden, om de simpele reden dat het woord ‘jarig’ in andere talen niet bestaat, zelfs niet in talen die nauw verwant zijn aan het Nederlands.
Vandaag ben ik verjaardag
Dat jarig zijn een zegswijze is die alleen in het Nederlands voorkomt, viel me voor het eerst op toen ik Fries leerde spreken. Een jarige Fries kan wel hjoed is it myn jierdei (vandaag is het mijn verjaardag) zeggen, en onder de invloed van het Nederlands hoor je soms wel een verbastering als hjoed bin ik jierdei (vandaag ben ik verjaardag), maar het behoeft geen toelichting dat dat geen ‘Standaardfries’ is. Maar hjoed bin ik jierrich is, hoewel het prima zou kunnen, geen bestaande uitspraak. In het Engels dan? It’s my birthday. In het Duits? Es ist mein Geburtstag. Luxemburgs? Et ass mäi Gebuertsdag. In het uit het Nederlands ontstane Afrikaans dan misschien? Dit is my verjaarsdag. Of ik ben niet goed geïnformeerd, of jarig zijn is echt een uniek Nederlandse manier van uitdrukken.
Tweejarig en overjarig
Het woord jarig wordt in het Nederlands niet alleen gebruikt om aan te geven dat het iemands verjaardag is, maar ook om een leeftijd aan te duiden. Dat kan heel specifiek, met een getal erbij, als in een tweejarig kind, of minder concreet, als in overjarige kaas. Het eerste geval kom je ook in andere talen tegen, maar voor de kaas worden andere woorden gebruikt om de lange rijping aan te duiden. In een aantal talen waar ik wat van kan maken ziet dat er, met een beetje hulp van Google Translate, zo uit:
Jarig als neologisme
Het woord jarig is zo gebruikelijk in het Nederlands, dat ik dat woord als geboren Nederlander zou missen in een andere taal, en daarin ben ik vast niet de enige. Uit de vertalingen van tweejarig hierboven blijkt dat veel talen daar wel een woord voor hebben. Jarig zou in die talen dus heel goed een bruikbaar neologisme kunnen zijn. Bijvoorbeeld:
Geboortedag of verjaardag
Als afsluiter, voor wie het leuk vindt, een overzichtje van de talen die uitgaan van de geboorte versus de talen die het verjaren als uitgangspunt nemen. Er zijn meerdere talen die een woord met een vertaling van geboorte gebruiken voor wat we in het Nederlands een verjaardag noemen die ook een woord hebben waar jaar in voorkomt, maar dat is dan vaak een vertaling van het Engelse anniversary, wat je in het Nederlands ook kan vertalen als jubileum of gedenkdag.
In het Nederlands kennen we zowel geboortedag als verjaardag, maar dan in net een wat andere betekenis dan in de meeste andere talen, voor zover ik kan overzien*: geboortedag is gangbaarder bij de herdenking of het vieren van die dag bij iemand die is overleden, bijvoorbeeld een beroemdheid, terwijl verjaardag vooral wordt gebruikt voor iemand die jarig is en het feestje zelf nog mee kan vieren.
Vandaag ben ik verjaardag
Dat jarig zijn een zegswijze is die alleen in het Nederlands voorkomt, viel me voor het eerst op toen ik Fries leerde spreken. Een jarige Fries kan wel hjoed is it myn jierdei (vandaag is het mijn verjaardag) zeggen, en onder de invloed van het Nederlands hoor je soms wel een verbastering als hjoed bin ik jierdei (vandaag ben ik verjaardag), maar het behoeft geen toelichting dat dat geen ‘Standaardfries’ is. Maar hjoed bin ik jierrich is, hoewel het prima zou kunnen, geen bestaande uitspraak. In het Engels dan? It’s my birthday. In het Duits? Es ist mein Geburtstag. Luxemburgs? Et ass mäi Gebuertsdag. In het uit het Nederlands ontstane Afrikaans dan misschien? Dit is my verjaarsdag. Of ik ben niet goed geïnformeerd, of jarig zijn is echt een uniek Nederlandse manier van uitdrukken.
Tweejarig en overjarig
Het woord jarig wordt in het Nederlands niet alleen gebruikt om aan te geven dat het iemands verjaardag is, maar ook om een leeftijd aan te duiden. Dat kan heel specifiek, met een getal erbij, als in een tweejarig kind, of minder concreet, als in overjarige kaas. Het eerste geval kom je ook in andere talen tegen, maar voor de kaas worden andere woorden gebruikt om de lange rijping aan te duiden. In een aantal talen waar ik wat van kan maken ziet dat er, met een beetje hulp van Google Translate, zo uit:
| Nederlands | ik ben jarig | een tweejarig kind | overjarige kaas |
|---|---|---|---|
| Afrikaans | dit is my verjaarsdag | 'n tweejarige kind | verouderde kaas |
| Deens | det er min fødselsdag | et to-årigt barn | ældet ost |
| Duits | es ist mein Geburtstag | ein zweijähriges Kind | gereifter Käse |
| Engels | it's my birthday | a two-year-old child | aged cheese |
| Frans | c'est mon anniversaire | un enfant de deux ans | fromage affiné |
| Fries | it is myn jierdei | in twajierrich bern | oerjierrige tsiis |
| Italiaans | è il mio compleanno | un bambino di due anni | formaggio stagionato |
| Luxemburgs | et ass mäi Gebuertsdag | en zwee Joer aalt Kand | geeschtege Kéis |
| Noors | det er min bursdag | et to år gammelt barn | alderen ost |
| Portugees | é meu aniversário | uma criança de dois anos | queijo envelhecido |
| Spaans | es mi cumpleaños | un niño de dos años | queso curado |
| Zweeds | det är min födelsedag | ett tvåårigt barn | åldrad ost |
Jarig als neologisme
Het woord jarig is zo gebruikelijk in het Nederlands, dat ik dat woord als geboren Nederlander zou missen in een andere taal, en daarin ben ik vast niet de enige. Uit de vertalingen van tweejarig hierboven blijkt dat veel talen daar wel een woord voor hebben. Jarig zou in die talen dus heel goed een bruikbaar neologisme kunnen zijn. Bijvoorbeeld:
| Nederlands | ik ben jarig |
|---|---|
| Afrikaans | *ek is jarig |
| Deens | *jeg er årigt |
| Duits | *ich bin jährig |
| Engels | *I am yeary |
| Fries | *ik bin jierrich |
| Luxemburgs | *ech sinn joerech |
| Noors | *jeg er årig |
| Zweeds | *jag är årigt |
Geboortedag of verjaardag
Als afsluiter, voor wie het leuk vindt, een overzichtje van de talen die uitgaan van de geboorte versus de talen die het verjaren als uitgangspunt nemen. Er zijn meerdere talen die een woord met een vertaling van geboorte gebruiken voor wat we in het Nederlands een verjaardag noemen die ook een woord hebben waar jaar in voorkomt, maar dat is dan vaak een vertaling van het Engelse anniversary, wat je in het Nederlands ook kan vertalen als jubileum of gedenkdag.
In het Nederlands kennen we zowel geboortedag als verjaardag, maar dan in net een wat andere betekenis dan in de meeste andere talen, voor zover ik kan overzien*: geboortedag is gangbaarder bij de herdenking of het vieren van die dag bij iemand die is overleden, bijvoorbeeld een beroemdheid, terwijl verjaardag vooral wordt gebruikt voor iemand die jarig is en het feestje zelf nog mee kan vieren.
| geboorte(dag) | (ver)jaardag/*jaar* | |
|---|---|---|
| Afrikaans | - | verjaarsdag |
| Deens | fødselsdag | - |
| Duits | Geburtstag | Jahrestag |
| Engels | birthday | anniversary |
| Esperanto | naskiĝtago | - |
| Frans | - | anniversaire |
| Fries | - | jierdei |
| Italiaans | - | compleanno |
| Luxemburgs | Gebuertsdag | Joresdag |
| Nederlands | geboortedag | verjaardag |
| Noors | fødselsdag/bursdag | - |
| Portugees | - | aniversário |
| Roemeens | zi de nastere | aniversare |
| Schots Gaelisch | co-là-breith | ceann-bliadhna |
| Slovaaks | narodeniny | výročie |
| Sloveens | rojstni dan | obletnica |
| Spaans | - | cumpleaños |
| Tsjechisch | narozeniny | výročí |
| Zweeds | födelsedag | årsdag |
WEST-GERMAANS
In de rubriek West-Germaans bespreek ik met enige regelmaat een woord dat mij opvalt. Ik kijk naar de betekenissen en vormen van het woord, en vooral naar waar het woord vandaan komt. Daarbij vergelijk ik de vier West-Germaanse talen Nederlands, Engels, Fries en Duits, met af en toe een onvermijdelijk uitstapje over de fictieve West-Germaanse grens.
*Foutje gevonden? Laat het me weten via Twitter.
Bronnen
- Etymologische woordenboeken: etymologiebank.nl, dwds.de, etymonline.com.
- Het Wurdboekportaal van Taalweb Frysk.
- Een groot deel van de vertalingen in de tabellen: Google Translate.
- Afbeelding: uit eigen archief.