WEST-GERMAANS
Herdenken
Taal
| 04-05-2020
Vandaag is het in Nederland de dag van de Nationale Dodenherdenking. 75 jaar geleden werd Nederland bevrijd en al sinds 1946 worden op 4 mei de doden herdacht. Maar wat houdt dat eigenlijk in, herdenken? Waarom noemen we dat zo?
Mijn eerste herinnering aan de dodenherdenking is dat ik een jaar of 10 was en op bed lag te neuriën. Ik weet dat nog, omdat mijn zus even later naar boven kwam en mij vertelde dat ze mij tijdens de twee minuten stilte hadden gehoord. Uit de manier waarop ze dat zei, kon ik wel afleiden dat dat iets ergs was, respectloos – daardoor is het me waarschijnlijk bijgebleven. Deze anekdote geeft iets aan dat denk ik bij mijn generatie past: we hebben veel meegekregen over de Tweede Wereldoorlog en hebben ook mensen gekend die de oorlog hebben meegemaakt, maar tegelijkertijd was het wel echt iets uit de geschiedenis. Ik denk dat dat anders is voor de generatie van mijn ouders, die de oorlog ook niet hebben meegemaakt, maar in hun opvoeding wel hebben meegekregen dat hún ouders de oorlog wel doorleefd hebben. Ik weet nog dat ik me als kind tijdens de herdenking vaak afvroeg waar ik precies aan moest denken gedurende die twee minuten stilte. Voor de generaties na de mijne, waaronder de kinderen die ik nu lesgeef, zal dat wellicht nog weer moeilijker voor te stellen zijn. Vandaar mijn vraag: wat houdt ‘herdenken’ eigenlijk in, 75 jaar na de Tweede Wereldoorlog? Wat zegt de betekenis van het woord daarover?
Her-denken
Kijken we puur naar de manier waarop het woord gevormd is, dan is herdenken makkelijk te ontleden: we hebben het werkwoord denken, met daarvoor het voorvoegsel her-, dat ‘opnieuw’ betekent. Dat her- is waarschijnlijk ontstaan uit het Franse re-, waarbij de klank is omgedraaid (metathese, zoals bij gort) en er een hypercorrecte h voor is gezet. Letterlijk gezien betekent herdenken dus ‘opnieuw denken (aan)’. Om te kunnen herdenken hoef je het niet zelf meegemaakt te hebben.
Het Friese woord voor herdenken is betinke, dat dezelfde opbouw heeft: het werkwoord tinke, met daarvoor het voorvoegsel be-. Bijzonder is hier wel dat betinke niet alleen herdenken betekent, maar ook bedenken.
Gedenken Een Nederlands woord dat verwant is aan herdenken (‘de herinnering vieren’), is gedenken (‘stilstaan bij’), wat voor mij toepasselijker voelt voor 4 mei. In het Duits vallen die beide betekenissen samen in het woord gedenken. Een herdenking wordt een Gedenkfeier of Gedächtnisfeier genoemd, waarbij -feier vertaald kan worden als viering. Misschien heb ik een te opgewekte of luidruchtige associatie bij het woord ‘vieren’, maar ik heb toch wat moeite dat woord te rijmen met de dodenherdenking. Tijdens de twee minuten stilte en de ceremonie daaromheen probeer ik stil te staan bij de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog en de levens die ze hebben gekost, en daarnaast met respect en dankbaarheid te denken aan alle mij onbekende mensen die de vrijheid waarin ik leef mogelijk hebben gemaakt, tijdens die oorlog en daarna. De dodenherdenking heeft voor mij vooral met ‘stilstaan bij’ en ‘stil zijn voor’ te maken. Het Duits heeft trouwens een mooi woord voor dat moment van stilte: Schweigeminute.
Commemorate
Het Engelse woord voor herdenken is commemorate. Dat woord bestaat ook uit twee morfemen (com + memorate), maar het voorvoegsel betekent hier niet ‘opnieuw’. Het is waarschijnlijk een intensive prefix, dus een voorvoegsel dat bedoeld is om het woord dat erop volgt te versterken. Dat woord is hier memorate, dat van het Latijnse memor komt. Dat zien we ook terug in memorial (o.a. 'gedenkteken, monument' en 'herdenkingsplechtigheid') en memory ('geheugen' en 'herinnering, aandenken'). Het Online Etymology Dictionary geeft een mooie definitie van commemorate: “perpetuate the memory of”, vrij vertaald ‘de herinnering eeuwigdurend maken’ of ‘de herinnering oneindig maken’. Door te herdenken maak je de herinnering oneindig, en maak je, geestelijk gezien, de doden onsterfelijk. Zonder dit stukje al te filosofisch te willen maken, vind ik dat wel een mooie gedachte om mee af te sluiten.
Vlaggen halfstok
StilteMijn eerste herinnering aan de dodenherdenking is dat ik een jaar of 10 was en op bed lag te neuriën. Ik weet dat nog, omdat mijn zus even later naar boven kwam en mij vertelde dat ze mij tijdens de twee minuten stilte hadden gehoord. Uit de manier waarop ze dat zei, kon ik wel afleiden dat dat iets ergs was, respectloos – daardoor is het me waarschijnlijk bijgebleven. Deze anekdote geeft iets aan dat denk ik bij mijn generatie past: we hebben veel meegekregen over de Tweede Wereldoorlog en hebben ook mensen gekend die de oorlog hebben meegemaakt, maar tegelijkertijd was het wel echt iets uit de geschiedenis. Ik denk dat dat anders is voor de generatie van mijn ouders, die de oorlog ook niet hebben meegemaakt, maar in hun opvoeding wel hebben meegekregen dat hún ouders de oorlog wel doorleefd hebben. Ik weet nog dat ik me als kind tijdens de herdenking vaak afvroeg waar ik precies aan moest denken gedurende die twee minuten stilte. Voor de generaties na de mijne, waaronder de kinderen die ik nu lesgeef, zal dat wellicht nog weer moeilijker voor te stellen zijn. Vandaar mijn vraag: wat houdt ‘herdenken’ eigenlijk in, 75 jaar na de Tweede Wereldoorlog? Wat zegt de betekenis van het woord daarover?
Her-denken
Kijken we puur naar de manier waarop het woord gevormd is, dan is herdenken makkelijk te ontleden: we hebben het werkwoord denken, met daarvoor het voorvoegsel her-, dat ‘opnieuw’ betekent. Dat her- is waarschijnlijk ontstaan uit het Franse re-, waarbij de klank is omgedraaid (metathese, zoals bij gort) en er een hypercorrecte h voor is gezet. Letterlijk gezien betekent herdenken dus ‘opnieuw denken (aan)’. Om te kunnen herdenken hoef je het niet zelf meegemaakt te hebben.
Het Friese woord voor herdenken is betinke, dat dezelfde opbouw heeft: het werkwoord tinke, met daarvoor het voorvoegsel be-. Bijzonder is hier wel dat betinke niet alleen herdenken betekent, maar ook bedenken.
Gedenken Een Nederlands woord dat verwant is aan herdenken (‘de herinnering vieren’), is gedenken (‘stilstaan bij’), wat voor mij toepasselijker voelt voor 4 mei. In het Duits vallen die beide betekenissen samen in het woord gedenken. Een herdenking wordt een Gedenkfeier of Gedächtnisfeier genoemd, waarbij -feier vertaald kan worden als viering. Misschien heb ik een te opgewekte of luidruchtige associatie bij het woord ‘vieren’, maar ik heb toch wat moeite dat woord te rijmen met de dodenherdenking. Tijdens de twee minuten stilte en de ceremonie daaromheen probeer ik stil te staan bij de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog en de levens die ze hebben gekost, en daarnaast met respect en dankbaarheid te denken aan alle mij onbekende mensen die de vrijheid waarin ik leef mogelijk hebben gemaakt, tijdens die oorlog en daarna. De dodenherdenking heeft voor mij vooral met ‘stilstaan bij’ en ‘stil zijn voor’ te maken. Het Duits heeft trouwens een mooi woord voor dat moment van stilte: Schweigeminute.
Commemorate
Het Engelse woord voor herdenken is commemorate. Dat woord bestaat ook uit twee morfemen (com + memorate), maar het voorvoegsel betekent hier niet ‘opnieuw’. Het is waarschijnlijk een intensive prefix, dus een voorvoegsel dat bedoeld is om het woord dat erop volgt te versterken. Dat woord is hier memorate, dat van het Latijnse memor komt. Dat zien we ook terug in memorial (o.a. 'gedenkteken, monument' en 'herdenkingsplechtigheid') en memory ('geheugen' en 'herinnering, aandenken'). Het Online Etymology Dictionary geeft een mooie definitie van commemorate: “perpetuate the memory of”, vrij vertaald ‘de herinnering eeuwigdurend maken’ of ‘de herinnering oneindig maken’. Door te herdenken maak je de herinnering oneindig, en maak je, geestelijk gezien, de doden onsterfelijk. Zonder dit stukje al te filosofisch te willen maken, vind ik dat wel een mooie gedachte om mee af te sluiten.
WEST-GERMAANS
In de rubriek West-Germaans bespreek ik om de week een woord dat mij opvalt. Ik kijk naar de betekenissen en vormen van het woord, en vooral naar waar het woord vandaan komt. Daarbij vergelijk ik de vier West-Germaanse talen Nederlands, Engels, Fries en Duits, met af en toe een onvermijdelijk uitstapje over de fictieve West-Germaanse grens.
Bronnen
Bij het schrijven van dit stukje heb ik etymologiebank.nl, taalweb.frl, dwds.de, etymonline.com en het Van Dale Studiewoordenboek Engels-Nederlands (2006) gebruikt.
Afbeelding: eigen foto.