Gitaar, citer, gitaar-citer

Een tijdje terug las ik het boek van Queen-gitarist Brian May over zijn Red Special (een aanrader voor gitaarliefhebbers) en na heel vaak het woord guitar gelezen te hebben, vroeg ik me ineens af waarom er een ‘u’ in dat woord staat. In de uitspraak hoor je die immers niet. En in het Nederlands schrijven we het ook zonder: gitaar.

Een elektrische gitaar (BMG Special 'Metal May') en een citer (Musima)

Mensen maken muziek
Muziek is onlosmakelijk verbonden met de menselijke geschiedenis, en de oudste instrumenten dateren van ver voor de oudste geschreven bronnen. Muzikanten worden in Genesis 4 genoemd als een van de oudste ‘beroepsgroepen’, naast veehouders en smeden. En psalm betekent ongeveer ‘een lied dat onder begeleiding van snaarinstrumenten moet worden gezongen’. Snaarinstrumenten kwamen in veel oude samenlevingen voor en waren er in allerlei vormen en maten, met even zoveel variatie in het aantal snaren. Daar komt bij dat verschillende culturen op verschillende momenten en verschillende manieren met elkaar in aanraking kwamen, wat achteraf soms moeilijk te reconstrueren is. Hetzelfde geldt voor de namen van die instrumenten. Wat wel duidelijk is – en waar de verschillende bronnen die ik heb geraadpleegd het over eens zijn – is dat we voor de oorsprong van guitar en gitaar op zijn minst terug moeten naar de klassieke oudheid.

Meerdere routes vanaf de kithára
In het klassieke Griekenland, laten we zeggen rond 500 voor Christus, kende men verschillende snaarinstrumenten, waarvan de kithára (κιθάρα) er een was. Aan de naam van dat instrument werden het Latijnse cithara en het Arabische qītār ontleend. Aan één van die twee ontleende het Spaans guitarra, waar de Fransen guitare van maakten. In het Engels werd dat uiteindelijk guitar. Vandaar dus die ‘u’ in guitar. Het Vroegnieuwnederlands (ongeveer 1500-1700) nam de naam van het snaarinstrument ook over uit het Frans, als guitar of guitarre, dus ook mét een ‘u’. Maar nu komt het: in het Middelnederlands (plusminus 1200-1500) was het woord echter ook al een keer ontleend, maar dan als ghitarne of een variant daarvan. De beide vormen lijken in de eeuwen daarna wat naast of door elkaar bestaan te hebben. Of de uiteindelijke vorm gitaar die we nu in het Nederlands hebben tot een van beide te herleiden is, of misschien tot allebei een beetje, wordt me niet echt duidelijk uit de etymologische woordenboeken.

Citer en sitar
Wat me wél duidelijk wordt, is dat de gitaar niet het enige instrument is dat zijn oorsprong vindt in de kithára, zowel qua uiterlijke verschijning als etymologisch gezien. De Latijnse vorm cithara werd namelijk ook rechtstreeks (dus niet via het Spaans) door het Frans overgenomen, en wel als cithare. Daar leidden we in het Nederlands uiteindelijk de instrumentnaam citer van af. De Duitsers deden dat ook: in het Oudhoogduits als zit(h)ara, wat uiteindelijk Zither werd, en zo heet het instrument nu nog in het Duits. Volgens het Online Etymology Dictionary werd dat Duitse woord rond 1850 overgenomen in het Engels, waar het nu ook nog steeds als zither wordt geschreven. Het Fries kent het instrument als siter, wat je hetzelfde uitspreekt als in het Nederlands, maar dat qua spelling meer lijkt op de naam van een ander snaarinstrument, de sitar. Die naam komt echter niet van kithára, maar van het Perzische se tār, wat ‘driesnarig’ betekent. Volgens sommigen is kithára van se tār afgeleid, maar de meningen zijn verdeeld; er is niet met zekerheid te zeggen of de woorden verwant zijn. In ieder geval is de benaming van de sitar veel recenter overgenomen door de meeste Europese talen, waaronder het Engels (rond 1845) en Nederlands (na 1950). Dat is ook duidelijk te zien als je de benamingen voor de gitaar, citer en sitar naast elkaar zet in verschillende van het Proto-Indo-Europees afstammende talen, waarbij ik me beperk tot een aantal grote talen die het Latijnse schrift gebruiken – de sitar heet bijna overal nog ‘gewoon’ sitar, terwijl er bij gitaar en citer heel veel variaties zijn:

Zuid-Slavisch
Servo-Kroatisch:	gitara	citra	sitar
Bosnisch:	gitara	citra	sitar
Kroatisch:	gitara	citra	sitar
Sloveens:	kitara	citre	sitar
West-Slavisch
Slowaaks:	gitara	citaru	sitar
Tsjechisch:	kytara	citera	sitár
Pools:	gitara	cytra	sitar
Romaans
Roemeens:	chitarǎ	cetara	sitar
Italiaans:	chitarra	cetra da tavolo	sitar
Frans:	guitare	cithare	sitar
Catalaans:	guitarra	citera	sitar
Spaans:	guitarra	cítara	sitar
Portugees:	guitarra	cítara	sitar
Keltisch
Welsh:	gitâr	zither	sitar
Iers:	giotár	siotar	siotár
Schots-Gaelisch:	giotàr	zither	sitar
West-Germaans
Engels:	guitar	zither	sitar
Fries:	gitaar	siter	sitar
Nederlands:	gitaar	citer	sitar
Afrikaans:	kitaar	siter	sitar
Luxemburgs:	Gittar	Zitter	Sitar
Duits:	Gitarre	Zither	Sitar
Noord-Germaans
Deens:	guitar	citar	sitar
Zweeds:	gitarr	cittra	sitar
Noors:	gitar	siter	sitar
IJslands:	gítar	síter	sitar

Gitaar-citer
Tot slot nog even terug naar de gitaar en citer. De naam van beide instrumenten is via-via afgeleid van het Griekse kithára, zoals we eerder zagen. Het leek me daarom leuk twee van mijn instrumenten samen op de foto te zetten: mijn recentste aankoop, een helemaal zwarte replica van de elektrische gitaar die Brian May ooit samen met zijn vader bouwde, en de eveneens zwarte citer, die ik een tijd terug gekregen heb. Toen ik wat meer informatie over die citer opzocht, kwam ik erachter dat er twee soorten citers zijn. Er is een versie met frets onder de snaren aan de linkerkant, die concertciter genoemd wordt en er is een fretloze versie, zoals het exemplaar dat ik heb en dat je hierboven op de foto ziet. Die variant van de citer wordt soms gewoon citer genoemd, maar wordt soms ook aangeduid met de wonderlijke naam gitaar-citer. Eigenlijk een kithára-kithára, dus.