Puissant

Elke taal heeft zijn eigen woordenschat. Voor veel woorden is wel een vertaling te vinden, maar er zijn ook hele handige uitdrukkingen – zoals jarig zijn in het Nederlands of het Engelse very in combinatie met this moment – waarvan je je afvraagt waarom andere talen die niet kennen. Aan de andere kant zijn er woorden met zó’n specifieke betekenis, dat het verbazing wekt dat ze nog bestaan. Het woord puissant, bijvoorbeeld.


Puissant rijk
Hoewel er volgens de Woordenlijst Nederlandse Taal van de Nederlandse Taalunie verschillende verbuigingen van puissant bestaan, wordt het woord in de praktijk bijna alleen gebruikt in de combinatie puissant rijk. De verschillende woordenboeken die ik heb geraadpleegd, geven dat ook allemaal aan. De woordgroep puissant rijk betekent zeer rijk, geweldig rijk, schatrijk of machtig rijk – je ziet: het Nederlands kent voldoende alternatieven om precies hetzelfde aan te geven. Waarom heeft het dan toch dat woord puissant, dat eigenlijk alleen maar als bijwoord bij het bijvoeglijke naamwoord rijk gebruikt wordt?

Chic equivalent
Ik vermoed dat het voortbestaan van het woord puissant iets te maken heeft met het feit dat het woord uit het Frans afkomstig is (puissant is een oud tegenwoordig deelwoord van pouvoir, dus kunnend(e) in het Nederlands). Hoewel het Franse hof al een paar eeuwen geleden uit Nederland is vertrokken, leeft bij veel Nederlanders denk ik nog wel een gevoel dat Franse woorden chiquer klinken dan hun Nederlandse equivalent. Daardoor klinkt puissant rijk gevoelsmatig toch meer als een overvloed van weelde dan wanneer je zeer rijk of schatrijk gebruikt. Het zou kunnen dat dit voor Nederlanders anders is dan voor Vlamingen, gezien de politieke situatie in België, maar wellicht trek ik nu te snelle conclusies. Hoe het ook zij, in onderzoek van het Centrum voor Leesonderzoek uit 2013 werd puissant herkend door 81 % van de Nederlanders en 75 % van de Vlamingen. Het is dus wel een behoorlijk gangbaar woord.

Poeir
In het Engels komt het woord puissant ook voor. Volgens het Cambridge Dictionary betekent het ‘very strong, powerful, and effective’. Er staat ook “old use” bij, dus kennelijk is het woord in het Engels minder gangbaar. Toch vind ik het wel interessant om hier te noemen, omdat het Online Etymology Dictionary meer informatie geeft over de herkomst van het woord, wat het Nederlandse gebruik in combinatie met rijk in context zet. Halverwege de 15e eeuw kende het Engels het woord als puissaunt; de oorsprong is echter ‘gewoon’ het Oudfranse puissant, daarvoor poissant en afkomstig van poeir. Spreek dat laatste woord eens uit met een Engelse tongval… inderdaad, daar komt het Nieuwengelse power vandaan.

Macht en geld
Al het voorgaande is, overigens net als de woorden potent en potentie, te herleiden tot het Latijnse potis, dat ‘machtig, invloedrijk’ betekent (en dat erg op de afkorting POTUS voor President of the United States lijkt, maar dat is toeval). En wie waren er als enige machtig en invloedrijk voordat de democratie werd uitgevonden? Precies, rijke mensen. Je zou ook kunnen zeggen dat rijke mensen vaak de macht kregen – iets waaraan de democratie in sommige landen helaas niet zo veel heeft veranderd – maar de link tussen macht en geld is hoe dan ook duidelijk.

Marie Jeanne Puissant
Dat brengt ons tot slot bij de dame op de afbeelding, met haar mysterieuze glimlach (Mona Lisa, eat your heart out). Die dame, overduidelijk geen volksmeisje, is Marie Jeanne Puissant. Zij leefde van 1745-1828 en werd in 1781 vereeuwigd door Alexander Roslin. Dat is acht jaar voor de Franse Revolutie, die onder andere resulteerde in de onthoofding van Marie Jeannes broer François in 1794. Hij was namelijk fermé générale, simpel gezegd iemand die belastingen inde, naar verluid met een bonus voor henzelf. Hun vader was directeur van de Fermes de Rouen. Het was dus een puissant rijk geslacht, maar het woord puissant heeft qua herkomst niets met deze familie te maken. Wat wel goed zou kunnen, is dat het andersom gewerkt heeft: ik kan me zo voorstellen dat de voorvaderen van Marie Jeanne graag een naam droegen die aangaf hoe potent ze waren – en dan bedoel ik potent in de Vroegnieuwnederlandse betekenis ‘machtig, invloedrijk, het vermogen bezittend’.