Piet Mondriaan: Avond; De rode boom

Toen ik bijna een jaar geleden met deze website begon, was ik van plan regelmatig over beeldende kunst te schrijven, en dan in het bijzonder over kunstwerken die mij op de een of andere manier geraakt hebben. Er zijn heel veel beeldende kunstwerken die ik waardeer, omdat ze knap gemaakt zijn – hetzij technisch, hetzij inhoudelijk – maar waar ik vooral op hoop in een museum, is werk te vinden dat mij raakt. Het werk van Bas Jan Ader deed dat doordat het iets mysterieus had (en heeft); het zette mij aan het denken. Een heel andere manier van geraakt worden, ervaarde ik in 2009 bij het schilderij Avond; De rode boom (1908-1910) van Piet Mondriaan.

Piet Mondriaan, Avond; De rode boom (1908-1910) met daaronder twee details

Hartstilstandje
Als puber kwam ik voor het eerst in het Gemeentemuseum Den Haag, en raakte ik geïnspireerd door Bomen aan het Gein: opkomende maan (1907) van Mondriaan, zoals ik eerder schreef. Ik zal bij dat bezoek waarschijnlijk ook Avond gezien hebben, maar dat kan ik me niet herinneren. Jaren later, met een diploma Docent Beeldende Kunst & Vormgeving vers op zak, kwam ik weer in het Gemeentemuseum en ik herinner me als de dag van gisteren hoe ik van de ene zaal de andere inliep, me naar rechts draaide en ineens oog in oog stond met Avond en ik iets ervaarde wat ik nog nooit eerder met een kunstwerk heb gehad. Ik kan het gevoel niet helemaal goed omschrijven, maar het was alsof mijn hart een milliseconde stopte, een beetje zoals wanneer je ergens van schrikt, maar dan positief. Dat schilderij met die met losse toets geschilderde gestileerde rode boom tegen een blauwe achtergrond deed iets met me. In een poging dat gevoel vast te houden, maakte ik een aantal foto’s, maar dat is natuurlijk juist de crux: een schilderij spreekt op een foto veel minder dan in het echt. Het ‘in levenden lijve’ zien van het reliëf van de verf en hoe het licht daarop valt, geeft een heel andere ervaring dan het zien van een suggestie daarvan een op glad vlak – meer dat dat is een afbeelding van een schilderij natuurlijk niet.

Piet Mondriaan, Bomen aan het Gein: opkomende maan (1907)

Betovering
Sinds 2009 heb ik het Gemeentemuseum – tegenwoordig Kunstmuseum – meerdere keren bezocht en elke keer neem ik ook even de tijd om Avond; De rode boom te bekijken, maar de betovering van die ene keer heb ik daarna niet meer ervaren. Dat neemt niet weg dat ik het nog steeds een heel intrigerend schilderij vind. Als leraar beeldende vorming (een samenvoeging van tekenen en handvaardigheid) gebruikte ik het werk van Mondriaan graag om de begrippen figuratief, abstract, abstraheren en stileren uit te leggen. Schilderijen als Avond zijn wat mij betreft de schakel die je nodig hebt om het latere werk van Mondriaan op waarde te kunnen schatten. Waar veel mensen de abstracte composities van Mondriaan zien als werk in de categorie ‘dat kan mijn kleine zusje ook’ – op zich al een onderschatting – , zijn ze juist het ultieme resultaat van Mondriaans zoektocht naar hogere kunst. Het is mijn ervaring dat het dan helpt als je kunt laten zien dat Mondriaan begon met figuratief werk en dus in de ogen van het grote publiek ‘goed kon schilderen’, en dat hij gaandeweg steeds meer stileerde en op een gegeven moment ook abstraheerde, totdat de herkenning helemaal weg was uit de voorstelling. Goed abstraheren is minstens zo moeilijk als het schilderen van een goede herkenbare weergave.

Dia uit een PowerPoint die ik maakte over o.a. abstraheren, met werken van Mondriaan, waaronder de rode boom

Prachtig proces
Het schilderij Avond; De rode boom leent zich heel goed voor het laten zien van Mondriaans abstraheringsproces, omdat het werk mooi naast De grijze boom (1911) en Bloeiende appelboom (1912) te zetten is. Je ziet dan heel duidelijk hoe de boom steeds minder herkenbaar wordt als boom, totdat er een onherkenbare verzameling lijnen en vlakken is ontstaan. Boom: studie voor De grijze boom laat daarbij heel mooi zien dat Mondriaan niet gewoon maar wat lijnen op het doek zette om iets boomachtigs te krijgen, maar dat hij juist heel goed observeerde hoe een boom in elkaar zit, daar bepalende structuren uit haalde en dat vervolgens stileerde. Datzelfde proces op de grens van figuratief en abstract, dat ik razend boeiend vind, is heel mooi te zien in Stilleven met gemberpot 1 en Stilleven met gemberpot 2, beide uit 1912.

De twee stillevens met gemberpot en de studie voor De grijze boom (detail)

Wat die stillevens echter missen, net als De grijze boom en Bloeiende appelboom, zijn de knallende primaire kleuren die zijn latere werk zo kenmerken. Juist doordat Mondriaan fel rood tegen een vrij zachte blauwe achtergrond zet, knalt de boom in Avond zo van het doek. Die sterke kleurcontrasten, nog zo iets waar ik heel enthousiast van kan worden, zie je ook heel mooi in Molen; Molen bij zonlicht (1908). In dat werk speelt de derde primaire kleur, geel, een grotere rol dan in Avond en zie je in bepaalde delen van het doek ook al meer aankondigingen van de kubistische vlakverdeling die onlosmakelijk aan de naam Mondriaan verbonden is, terwijl de andere werken die ik in deze alinea noemde van later datum zijn. Zo zie je maar dat de ontwikkeling van een kunstenaar een proces is, een zoektocht, en dat het niet in een rechte lijn gaat.

Links, van boven naar beneden: Molen; Molen bij zonlicht (1908), Compositie met rood, geel, zwart, blauw en grijs (1921) en Victory Boogie Woogie (1942-1944). Rechts: detail van Molen; Molen bij zonlicht