Mark Rothko: Untitled (Seagram Mural sketch)

Wat maakt dat een kunstwerk je iets doet? Die vraag is sowieso lastig te beantwoorden, maar hoe abstracter het kunstwerk, hoe moeilijker het wordt: zonder herkenbare voorstelling blijft er immers niet veel meer over dan kleur en compositie. Of toch wel?

Mark Rothko, Untitled (Seagram Mural sketch) (1959)

Vrolijk zwart
Mijn eerste kennismaking met Rothko was op de middelbare school, ik denk in de bovenbouw van de havo. Ik volgde het vak tekenen en als onderdeel daarvan kregen we natuurlijk ook kunstgeschiedenis. Als ik het me goed herinner, bekeken we een filmfragment waarin Rothko (of was het de voice-over?) vertelde hoe hij niet de felle, heldere kleuren, maar juist de donkere tinten als ‘vrolijk’ zag. Of iets van die strekking. Die andere blik op de werkelijkheid intrigeerde mij, zo sterk dat ik het nu, zo’n twintig jaar later, nog weet. En toch had ik heel lang niet echt iets met de schilderijen van Rothko, of in ieder geval heb ik me nooit echt in zijn werk verdiept, ook niet toen ik een aantal jaar later op de opleiding Docent Beeldende Kunst en Vormgeving zat.

Kleurvlakjes en blabla
Hoewel het proces van abstraheren mij al vrij vroeg aansprak, gebied de eerlijkheid mij te zeggen dat ik ook wel eens wat sceptisch ben geweest over abstracte kunst, als het werk van mensen die niet goed genoeg waren in figuratieve kunst en daarom maar kleurvlakjes gingen schilderen, met daarna een hoop hoogdravende blabla om het te rechtvaardigen als kunst. Voor sommige ‘kunstenaars’ klopt dat misschien ook wel. Op grote namen als Mondriaan en Rothko, zeg maar de eerste en tweede generatie abstracte kunstenaars, is dat echter absoluut niet van toepassing, zo weet ik nu. Mondriaan was prima in staat hoogwaardige figuratieve werken te maken, maar kwam al zoekend naar een hogere vorm van kunst uit op zijn abstracte composities. Voor hem eindigde dat bij de Victory Boogie Woogie, maar als hij langer had geleefd, was die ontwikkeling vast nog doorgegaan. Misschien wel in de richting van het werk dat Rothko na verloop van tijd maakte.

Verder zoeken
Ook de beeldende carrière van Mark Rothko (1903-1970) begon met figuratieve kunst, al was dat gelijk al wel wat gestileerd en een wat primitief van aard, als ik dat zo mag noemen. De eerste schilderijen met diffuse kleurvlakken hadden meerdere kleine kleurvlakjes in felle kleuren als geel, rood en blauw. Je zou ze ‘diffuse Mondriaans’ kunnen noemen (ik ben niet de eerste die ze zo noemt, ik bedoel het positief), en het zou mij niet verbazen als Rothko zijn werk zelf in zekere zin ook wel zag als een voortzetting van die zoektocht naar kunst die meer doet dan het weergeven van de zichtbare werkelijkheid. Een goed figuratief schilderij zou dat wat mij betreft ook moeten doen, maar Rothko zocht het in het werken met steeds grotere kleurvlakken, opgebouwd in transparante lagen en op een groot formaat, waardoor je als het ware in het schilderij gezogen wordt. Dat de carrière van Rothko een zoektocht was, blijkt ook wel uit het feit dat hij na de schilderijen met rood- en bruintinten, zoals Untitled (Seagram Mural sketch), weer een tijdje fellere kleuren gebruikte, om daarna fel- en donkergekleurde werken af te wisselen.

Een aantal andere Seagram-schilderijen van Rothko, in Tate Modern in Londen

Diepe emotie
In 2014-2015 organiseerde het Gemeentemuseum de eerste overzichtstentoonstelling van het werk van Rothko in Nederland sinds 1972. Ik ben geboren in 1983, dus dit was voor mij een eerste en unieke kans die ik natuurlijk moest grijpen. Ik begreep inmiddels het idee van de grote, laaghangende, gelaagde doeken en was klaar om overmand te worden. Maar schilderij na schilderij gebeurde er niets; het deed me niets, kwam niet binnen – tot ik voor Untitled (Seagram Mural sketch) stond. Ineens voelde ik wel de emotie die Rothko er in mijn beleving in gelegd had. Een droevig en tegelijk beklemmend gevoel. Het gevoel bij mijn strot gegrepen te worden door het schilderij. Het liefst had ik de wereld om me heen vergeten en was ik een tijdje alleen geweest met het schilderij, maar daarvoor waren er te veel mensen in de museumzaal.

Onheilspellende poort
Bij dat nauwelijks onder woorden te brengen gevoel – sommige dingen zijn gewoon beter uit te drukken in beelden of muziek – had ik het misschien moeten laten, maar onwillekeurig begon ik me toch af te vragen wat dit doek had dat de andere werken niet hadden. Was het het kleurgebruik? Dat speelt denk ik wel een rol, want de roodbruine werken van rond 1958-1959 spreken mij het meest aan. In 2019 heb ik in Londen een aantal andere Seagram-werken gezien, maar ook die hebben niet allemaal hetzelfde effect op mij. Waarin de schets uit 1959 wél verschilt van de meeste andere Rothko’s, is de compositie: in plaats van liggende kleurvlakken onder elkaar, heeft dit schilderij staande kleurvlakken over elkaar, waardoor een soort onheilspellende poort ontstaat, die je nog meer dan de andere werken naar binnen zuigt. Dit effect is voor mij het sterkst bij de schets op de afbeelding, omdat daar de restvorm het donkerst is van alle vergelijkbare Seagram-werken en daardoor het contrast met de 'poort' het grootst.

Onherkenbaar maakt herkenbaar
Toen ik voor de schets stond en die beklemmende droefenis voelde, moest ik automatisch denken aan wat ik op de middelbare school had gehoord over de depressies waar Rothko aan leed. Daar in die museumzaal leed ik even met terugwerkende kracht met hem mee. In het geval van Rothko’s werk, en dan specifiek het hier besproken schilderij, denk ik dat juist het ontbreken van een herkenbare voorstelling ervoor zorgt dat het kunstwerk me iets doet, of sterker nog: me heel diep beroert. Voor het uitbeelden van een mengeling van angst en verdriet, die diepgaande emotie, kan me geen betere manier voorstellen dan Mark Rothko in dit werk heeft gedaan.