Caravaggio: De kruisiging van Petrus

Rome… Als je je vol wilt zuigen met beeldende kunst en (andere) cultuur, dan is dat natuurlijk één van de ultieme plekken in Europa. En volgezogen was ik in 2019, toen we op de zesde dag van onze Florence-en-Romereis op de Piazza del Popolo aankwamen. Toen we na enig zoeken, in de regen, met de terugreis van de volgende dag al in gedachten, de ingang van de Chiesa di Santa Maria del Popolo vonden, hadden we al zo veel gezien – van het Colosseum tot werk van Jackson Pollock – dat ik behoorlijk verzadigd was. We waren daar om twee Caravaggio’s te bekijken, maar ik verwachtte er niet al te veel meer van; als je verzadigd bent, komen zelfs de grootste meesterwerken niet meer echt binnen. Of toch wel?

Caravaggio, De kruisiging van Petrus (1601)

Twee rivalen in één kapel
Als je de Santa Maria del Popolo binnenkomt, kijk je uit over een breed gangpad dat doorloopt tot het altaar, dat deels in de steigers stond toen wij er waren. Aan weerszijden van het gangpad staan kerkbanken en naast dat geheel zie je zowel links als rechts grote pilaren. Achter die zuilen liggen kapellen, een soort nissen die ooit eigendom waren van welvarende families. Een van die welvarende mensen was Monsignor Tiberio Cerasi, die de twee meest succesvolle beeldende kunstenaars die Rome destijds kende de opdracht gaf werken te maken voor zijn net aangekochte kapel. Die twee kunstenaars worden wel gezien als elkaars rivalen, of als de vertegenwoordigers van twee richtingen in de barok. De opdracht voor het altaarstuk gaf Cerasi aan ‘idealist’ Annibale Carracci, voor de twee zijpanelen vroeg hij ‘naturalist’ Caravaggio. Beide kunstenaars hadden kort daarvoor in andere kerken bewezen meesters te zijn in hun vak.

Een hele andere tijd
Als je in onze tijd zo’n basiliek met werk uit de 17e eeuw binnenloopt, is het goed je te realiseren dat we nu in een hele andere tijd leven. Reizen duurde destijds veel langer, telefonie en internet bestonden natuurlijk niet en mede als gevolg daarvan gingen de ontwikkelingen veel trager. Desondanks was het een turbulente tijd: in de 16e eeuw had de kerk, die toen nog een hele grote invloed had op het dagelijks leven, de eerste grote scheiding meegemaakt in de vorm van de Reformatie, waarop de rooms-katholieke Kerk de Katholieke Reformatie of Contrareformatie inzette. De (Romeinse) Inquisitie was in volle gang, dus een afwijkende mening kon bijvoorbeeld de brandstapel tot gevolg hebben. Sociale zekerheid bestond niet, de verschillen tussen rijk en arm waren groot. De Dertigjarige oorlog woedde in grote delen van Europa, in Engeland en Nederland werden Oost-Indische Compagnieën opgericht. De zwaartekracht was net ontdekt, maar pas in 1672 publiceerde Isaac Newton de wet van de zwaartekracht, evenals zijn analyse van het zonlicht in spectrale kleuren. Maar tegen die tijd was Caravaggio al 62 jaar geleden overleden, waarschijnlijk door moord of doodslag.

Geen verheven leven
Caravaggio werd in 1571 geboren als Michelangelo Merisi, waarschijnlijk in het dorpje Caravaggio. Zijn vader overleed aan de pest, waarop de jongen in armoede door zijn moeder werd opgevoed, samen met de vier andere kinderen. Caravaggio was als jongvolwassen man bepaald geen lieverdje; hij dronk veel, vocht vaak, en moest op een gegeven moment zelfs Rome ontvluchten na schuldig te zijn bevonden aan moord en in wezen vogelvrij te zijn verklaard. Dat hij opdrachten kreeg als kunstenaar en dat hij een paar keer op borgtocht vrijkwam, had hij voor een groot deel te danken aan mannen met macht die hem in bescherming namen. Ook in zijn kunst was hij een dwarsligger. Hij gebruikte modellen van de straat en beeldde de figuren in zijn schilderijen zo af dat vrijwel elk werk een schandaal veroorzaakte. Ook hier geldt weer: het was een hele andere tijd. Binnen de kunst, waarvoor vaak vanuit de Kerk opdracht werd gegeven, golden regels; alles wat goddelijk was, moest ook verheven uitgebeeld worden. Een ondeugende glimlach kon dan al een stap te ver zijn; Caravaggio liet, volgens de geruchten, een prostituee model staan voor de heilige maagd Maria...

De Cerasi-kapel in de Santa Maria del Popolo, Rome

Cerasi-kapel
Ondanks alles kreeg Caravaggio in 1601 de opdracht voor de Cerasi-kapel. 418 jaar nadat hij zijn doeken daar ophing (de opdracht was panelen te schilderen, maar ja, Caravaggio…) stond ik op diezelfde plek. Als je recht voor de kapel staat, sta je oog in oog met het schilderij De tenhemelopneming van Maria (1600-1601) van Carracci, het altaarstuk. Aan de ‘zijwanden’ links en rechts daarvan hangen De kruisiging van Petrus (1601) en De bekering van Paulus (1601) die Caravaggio schilderde. Na een vlugge blik op het altaarstuk keek ik eerst een tijdje naar links (Petrus), vervolgens een tijdje naar rechts (Paulus), en daarna ging ik op millimeters van de rechtermuur staan om De kruisiging van Petrus uitgebreid in mij op te nemen. Hoe verzadigd ik op dat punt van onze cultuurtrip ook was, hoeveel indrukwekkende schilderijen van grote meesters ik ook al had gezien in de afgelopen dagen, dit doek greep mijn aandacht en haalde me even uit de alledaagse werkelijkheid.

Opgeheven hoofd
De kruisiging van Petrus is een beklemmend schilderij. Het laat een oude man zien in het proces van zijn marteldood, en daar is geen ontkomen aan. Caravaggio maakte het niet mooier dan het is. Petrus is een gewone man met menselijke emoties. De drie figuren die het kruis rechtop proberen te krijgen zijn ook gewone mannen, anoniem, en druk met hun taak bezig. De man linksonder op het schilderij zit met zijn achterwerk naar de kijker en heeft modder aan zijn voeten. De achtergrond is duister, er is geen omgeving te zien. Dat contrasteert sterk met de figuren, en dan natuurlijk met name met de figuur van Petrus. Dit extreme licht-donkercontrast, het chiaroscuro, is waar Caravaggio beroemd om is, en terecht, want hij weet het feilloos in te zetten om zijn verhaal beeldend te vertellen.

In tegenstelling tot wat gebruikelijk was en als ‘de juiste manier’ gezien werd, maakte Caravaggio geen schetsen. Van De bekering van Paulus bestaat ook een eerdere, afgekeurde versie, maar voor zover bekend heeft Caravaggio De kruisiging van Petrus in één keer op het doek gezet. Dat maakt het extra knap dat de compositie van dit werk zo perfect in balans is en tegelijk ook heel doordacht; het licht-donkercontrast is namelijk niet het enige dat je blik in de richting van Petrus’ met moeite opgeheven hoofd stuurt. Vrijwel alle diagonalen sturen je ogen namelijk in die richting (zie de afbeelding hieronder). Die diagonalen zorgen ook voor dynamiek in het schilderij, het is een moment van actie, het kruis is in beweging, de mensen leven. En ondanks dat zwaartekracht destijds nog geen algemeen bekend concept was, laat Caravaggio dat hier wel heel overtuigend zien: alleen als je er naar kijkt voel je al het gewicht van het kruis, en het meeste gewicht zit duidelijk bij de handen van de man linksboven.

Links: Caravaggio stuurt je blik door de compositie. Rechts: kruisvorm in de compositie.

Sober, maar met symboliek
De twee doeken van Caravaggio zijn totaal anders dan het altaarstuk ertussen. Dat schilderij van Carracci past helemaal binnen het roomse gedachtegoed van die tijd: verheven figuren, geschilderd in een weelderige stijl, met bovendien een typisch katholiek thema – de Mariaverering is een traditie die is ontstaan in de tijd na de Bijbel en komt in het protestantisme dan ook niet voor. De werken van Caravaggio, De kruisiging van Petrus nog het meest, zijn qua voorstelling juist heel down-to-earth, bijna letterlijk. Toch zit ook daar wel degelijk symboliek in. De figuren en de balk van het kruis in De kruisiging van Petrus vormen samen een omgekeerd kruis, zoals dat waar Petrus aan vastgespijkerd is. Het beeld van een man aan een kruis, met alleen een lendendoek om, verwijst natuurlijk naar de talloze afbeeldingen van de gekruisigde Jezus. Volgens de overlevering wilde Petrus ondersteboven gekruisigd worden, omdat hij zichzelf niet waardig achtte op dezelfde manier te sterven als Christus. Het kruisigen van Petrus – als dat inderdaad zo gebeurd is – was niet iets verhevens, en zo heeft Caravaggio het dan ook niet afgebeeld. Het kwam zijn populariteit in het Rome van zijn dagen niet ten goede. Daar kan ik me wel wat bij voorstellen; het schilderij komt op mij over als een vrij protestants beeld, hoewel Caravaggio het vast niet zo gezien of bedoeld heeft.

P.S. Op deze Hervormingsdag* vind ik het wel mooi om af te sluiten met een laatste symbool uit het werk van Caravaggio: op de voorgrond ligt een stuk rots. Petrus heette oorspronkelijk Simon en kreeg van Jezus de naam Petrus, die ‘rots’ betekent: 'jij bent de rots waarop ik mijn kerk bouw.' Kerk. Enkelvoud.

*Luther beoogde geen kerkscheuring, maar riep op tot hervorming binnen de katholieke kerk.
Overigens bezocht Luther Rome in 1511. Hij verbleef toen in het klooster dat direct naast de Santa Maria del Popolo ligt.