Louise Bourgeois: The Welcoming Hands

Er is weinig beeldende kunst die zo persoonlijk, autobiografisch en psychoanalytisch is als het werk van Louise Bourgeois. Dat maakt veel van haar werk intrigerend, maar ook ingewikkeld, als je het mij vraagt. The Welcoming Hands vormt daarop een welkome uitzondering en is het is dan ook niet voor niets dát werk waardoor ik me in het leven en werk van Bourgeois ging verdiepen.

Louise Bourgeois: The Welcoming Hands (1996)

Ingewikkelde verhoudingen
Louise Bourgeois (1911-2010) groeit op in een voorstadje van Parijs. Haar ouders hebben een restauratiewerkplaats voor tapijten, waarin ze regelmatig meehelpt. Louise zorgt daarnaast veel voor haar moeder, die lijdt onder een slechte gezondheid. Ze overlijdt als Louise 22 jaar is. Met haar vader heeft Louise ook een hechte band, maar tegelijkertijd is ze kwaad op hem voor wat hij haar en haar moeder heeft aangedaan: hij heeft verhoudingen met meerdere vrouwen, onder andere met de inwonende gouvernante, tot schande en schaamte van Louise en haar moeder. In ‘Ode aan mijn moeder’ (Ode à ma mère¹), een tekst bij een serie van negen etsen, schrijft ze: “Ook wist ze zichzelf te beschermen, en mij te beschermen, door geen antwoord te geven op ‘stomme’ pijnlijke en indiscrete persoonlijke vragen.” De ingewikkelde verhoudingen en het verlies vormen Louise. Ze krijgt last van angsten, waaronder verlatingsangst, en ze blijft continu reflecteren op haar relatie met haar ouders.

Louise Bourgeois: Crouching Spider (2003)

Verwerken
Voor haar huwelijk met de Amerikaanse kunsthistoricus Robert Goldwater verlaat Bourgeois in 1938 Frankrijk en gaat in de Verenigde Staten wonen. Ze ziet zichzelf ook als Amerikaans kunstenaar. Haar werk komt voort uit haar emoties, die bij tijden hevig zijn. Wat ze niet onder woorden kan brengen, kan ze wel verbeelden. “Het werk is voltooid als de angst is verdwenen,” zegt ze in een interview.² 'Het maken van haar beeldende werk hield haar geestelijk gezond en in balans,' aldus haar assistent en beste vriend Jerry Gorovoy³, met en over wie ze ook The Welcoming Hands maakt. Dit late werk gaat over hun vriendschap, net als een aantal andere late werken. In Bourgeois’ vroegste werk gaat het veel over haar vader en over hoe zij zich tot hem verhield; zowel liefhebbend als hem verwijtend voor haar trauma. In haar latere werk reflecteert Bourgeois meer op haar moeder en hun relatie, met als bekendste symbool de spin, die in meerdere van haar werken terugkomt. Een van haar spinvormige sculpturen geeft ze de titel Maman ('Mama')en in Spider Couple verbeeld ze zichzelf, beschermd door haar moeder. De ode aan haar moeder begint ook met de spin: “De vriendin (de spin – waarom de spin?) omdat mijn beste vriendin mijn moeder was en zij was bedachtzaam, intelligent, geduldig, geruststellend, verstandig, fijngevoelig, tactvol, onmisbaar, netjes en nuttig als een spin.”

Louise Bourgeois: The Welcoming Hands (1996)

Te karakteristiek en anders?
Doordat haar werk zo persoonlijk is, zit het vol met eigen symboliek, die voor een buitenstaander niet altijd even makkelijk te interpreteren is. Ook is Bourgeois (in haar tijd) niet in te delen binnen een bepaalde stroming – daarvoor is haar werk te karakteristiek en te anders; ze wil ook helemaal niet bij een groep of stroming horen. Bovendien is ze een vrouwelijke kunstenaar in een door mannen gedomineerde kunstwereld. Wat er ook allemaal meeweegt, het duurt lang voor Bourgeois internationale bekendheid en waardering krijgt: de eerste overzichtstentoonstelling van haar werk wordt pas georganiseerd in 1982, als ze 71 is. Sindsdien is ze in de kunstwereld een bekende naam geworden, maar bij het voorbereiden van dit stukje viel me wel op hoe weinig er over haar te vinden is. In De Tweede Helft (2001), een boek over de beeldende kunst na 1945, wordt er bijvoorbeeld slechts een alinea aan haar gewijd aan het einde van het hoofdstuk over de jaren tachtig en negentig, onder het kopje ‘senioren’. In de herziene, uitgebreide editie van Algemene kunstgeschiedenis (2010), het standaardwerk van Honour & Fleming, wordt Bourgeois zelfs helemaal niet genoemd. Een Nederlandstalige monografie over Bourgeois is ook nauwelijks te vinden; de uitgave bij de buitententoonstelling van het Rijksmuseum komt nog het meest in de buurt. En dat is toch best karig voor “een van de belangrijkste kunstenaars van de 20e eeuw”⁴.

Louise Bourgeois: The Welcoming Hands (1996)

Verwelkomende handen
Over die buitententoonstelling van het Rijksmuseum gesproken: op een mooie zomerdag in 2019 liep ik door de tuin van dat Amsterdamse museum en bekeek het werk van Bourgeois, zonder daar veel bij te voelen of van te begrijpen, en zonder het te linken aan andere werken van haar die ik in diverse musea gezien had. De naam Louise Bourgeois kwam me vaag bekend voor van de colleges Hedendaagse kunst die ik 15 á 20 jaar geleden volgde. Alles wat ik hiervoor vertelde over haar leven en werk heb ik dus onlangs pas gelezen. Helaas, want ik heb nu wel meer waardering gekregen voor het werk van Bourgeois. Het voordeel van mijn toenmalige onwetendheid is echter dat ik heel onbevangen door de tuin van het Rijksmuseum liep en daardoor heel onbevangen bevangen kon worden door The Welcoming Hands. In tegenstelling tot de eigen symboliek in veel werk van Bourgeois, is de symboliek van handen die elkaar vastpakken of vasthouden universeel. Ze mogen dan van brons zijn, niet verder lopen dan de onderarm en op granieten blokken liggen, de warme genegenheid, de geborgenheid en de intimiteit van lichamelijke aanraking spreken er ontegenzeggelijk uit. Die aanraking – die velen van ons in deze tijd van social distancing zo missen, – daar is niets ingewikkelds aan. En juist daarom raakte het werk mij. Want verwelkomende handen hebben we allemaal nodig.