West-Germaans

Er zijn van die momenten dat heel alledaagse woorden je ineens opvallen. Dat je denkt: hé, wat een raar woord eigenlijk. Of: wat lijkt dit woord veel op dat andere woord; zouden ze verwant zijn?

Zo las ik laatst in Taal op drift, in een citaat uit de Acte van Verlatinghe, de zinsnede in stede van, wat ‘in plaats van’ betekent. In het hedendaags Nederlands ben ik die uitdrukking nog nooit tegengekomen. In het Fries, Engels en Duits komen vergelijkbare zegswijzen voor die nog wel heel alledaags zijn: ynstee fan, instead (of) en anstatt. Klopt het dat die woorden een gezamenlijke herkomst hebben? Waarom is de uitdrukking in het Nederlands niet meer gangbaar, maar in het Fries, Engels en Duits nog wel?

Dat er overeenkomsten te vinden zijn tussen Nederlandse, Friese, Engelse en Duitse woorden is op zich niet verrassend. Samen (zo je wilt met nog meer talen, zoals het Afrikaans en Schots) vormen ze de West-Germaanse afstammelingen van het Proto-Indo-Europees, een soort ‘oertaal’ waar honderden talen van afstammen. Simpel gezegd zijn het Nederlands, Fries, Engels en Duits familie van elkaar. Net als broers en zussen lijken deze talen op elkaar, maar hebben ze ook elk hun eigen ontwikkeling doorgemaakt.

Stamboom van de Nederlandse taal: een sterk versimpelde schematische weergave van de werkelijkheid

Even tussendoor: ik ga er nu voor het gemak even van uit dat er harde grenzen zijn tussen talen en dat je kunt spreken van bijvoorbeeld ‘het Nederlands’ en ‘het Duits’. Het gaat dan over de standaardtalen, de talen zoals die in woordenlijsten en grammatica’s zijn vastgelegd. In werkelijkheid zijn talen niet zo vastomlijnd en is er eerder sprake van een continuüm, met allerlei lokale variaties. Wat wij nu vaak dialecten noemen ligt waarschijnlijk dichter bij de ‘oorspronkelijke’ situatie; standaardtalen zijn pas relatief kort de standaard en volgens sommigen alweer op hun retour.

Maar goed, er is dus een verwantschap tussen de West-Germaanse talen en dat is de ene keer duidelijker te zien dan de andere. Elk van de talen heeft ook eigen invloeden ondergaan, afhankelijk van zaken als volksaard, overheersers en buurlanden. Er zijn woorden die al dan niet aangepast zijn overgenomen uit het Latijn en Grieks, het Frans en Spaans en vele andere talen. Bijvoorbeeld in de wetenschap, in de rechtspraak, door handel te drijven, of door onbekende producten in te voeren en de oorspronkelijke benaming min of meer over te nemen; denk aan koffie of broccoli.

De herkomst van het woord koffie in vier West-Germaanse talen

In een rubriek die ik West-Germaans noem, wil ik bekijken welke verbanden er zijn tussen woorden die mij opvallen. Niet per se heel wetenschappelijk, maar wel op basis van informatie uit voornamelijk woordenboeken. Die vind ik al interessant sinds ik ze als puber in de bibliotheek ontdekte, en tegenwoordig zijn ze gewoon gratis online te raadplegen!

Dit brengt me bij mijn bronvermelding. Omdat ik voor alle stukjes in deze rubriek voornamelijk uit dezelfde bronnen put (hé, bron en put… zou daar een verwantschap tussen zitten?), noem ik ze hier in één keer voor al die stukjes. Dan hoef ik me daar bij het typen van die stukjes niet steeds mee bezig te houden; dat typt wat lekkerder weg. Goed, om te beginnen zal ik heel veel gebruikmaken van het onvolprezen etymologiebank.nl, waar je niet alleen informatie uit verschillende etymologische standaardwerken kunt vinden, maar ook bijvoorbeeld dialect- en thematische woordenboeken. Dan is er natuurlijk nog de Online Etymology Dictionary, die overigens een hele handige extensie aanbiedt voor Chrome-gebruikers. Als derde zal ik het Digitales Wörterbuch der deutschen Sprache regelmatig raadplegen.

Over twee weken publiceer ik op deze site het eerste stukje in de rubriek West-Germaans: over karnemelkse gortepap, sûpengroattenbrij en kruudmoes…