Verrassing!

Verassen in plaats van verrassen; het is een spelfout die ik regelmatig tegenkom als leraar Nederlands. Als ik het dan duidelijk uitspreek als ver-assen, snapt iedereen dat dat niet de bedoeling was. Maar ver-rassen klinkt dan ook wel weer een beetje, tja… racistisch?

Dat veel leerlingen (en vast ook wel niet-meer-leerlingen) verassen schrijven als ze verrassen bedoelen, vind ik op zich niet heel vreemd. De eerste 'è' wordt in de praktijk toch vaak meer uitgesproken als een 'uh', of schwa in taaltermen, dus waarom zou je dan een dubbele 'r' nodig hebben? En ergens vind ik het ook wel geruststellend dat ze niet aan een hoopje as denken als ze verassen schrijven in plaats van verrassen. Daarmee blijft de vraag: hoe zit het met dat ver-rassen?

Verrassing...!

Om te beginnen heeft verrassing niets met ras in de betekenis ‘ondersoort’ te maken. In de Etymologiebank kan ik ook geen link vinden tussen ras in die betekenis en de variant waar het hier wèl om gaat. Er is hier dus sprake van homoniemen. Bij verrassing gaat het om ras in de betekenis ‘snel, vlug, krachtig’. Oorspronkelijk betekende verrassing ‘iemand (te) vlug af zijn’ en had het altijd “een negatief effect, namelijk dat van een aanval, overval of overmeestering” (EWN). Pas later kreeg het ook een positieve betekenis en tegenwoordig wordt het woord meestal positief gebruikt. Een beetje zoals met letterlijk nu vaak figuurlijk wordt bedoeld, dus.

Bepaalde mechanismen in de taal komen door de eeuwen steeds weer terug, en vaak zijn ze in verschillende talen terug te vinden. Dat is ook zo bij verrassen. Het Friese ferrasse is duidelijk op dezelfde manier gevormd als het Nederlandse woord en dat geldt in iets mindere mate ook voor het Duitse überraschen. Het DWDS herleidt het woord tot de zestiende eeuw en zegt er ook bij dat het eigenlijk “plötzlich über jmdn. kommen, herfallen, (den Feind) überfallen” betekende. Net als in het Nederlands dus, hoewel het EWN als oudste bron van het woord een tekst uit 1285 noemt.

In het Engels wordt er met surprise een heel ander woord gebruikt dan in de andere genoemde West-Germaanse talen, maar de ontstaansgeschiedenis van dat woord is eigenlijk hetzelfde. Het Franse surprendre, waar het Engelse surprise van is afgeleid, betekende oorspronkelijk ook dat je iemand op een negatieve manier overviel. Leuk weetje voor in de weken voor sinterklaas: het Nederlandse woord surprise (‘verrassing, geschenk’) komt van datzelfde surprendre, of eigenlijk van het daarvan afgeleide Franse woord surprise, dat ook ‘onverwacht geschenk’ betekent. Vandaar ook de Franse uitspraak van dat woord als we in het Nederlands een verrassend verpakt sinterklaascadeau bedoelen.

Helemaal zeker weet niemand het, maar het vermoeden bestaat dat ras ‘snel, vlug, krachtig’ zijn oorsprong deelt met het woord race ‘snelheidswedstrijd’. Opmerkelijk genoeg is het Engelse woord voor het homoniem ras ‘ondersoort’ ook race… En ook in de Engelse etymologie zijn die woorden op geen enkele manier verwant en dus zijn het ook in het Engels homoniemen. Verbazingwekkend, niet? Ik vind het in ieder geval verrassend, hoe de dingen soms gaan in de taal. En dan bedoel ik verrassend in de positieve betekenis.