Gers gerskje

Heb je er ooit bij stilgestaan dat gras op grazen lijkt? Of is het je wel eens opgevallen dat grazen een uitzonderlijk woord is? Hetzelfde geldt voor gers en gerskje. En hoe groen is het gras eigenlijk bij de West-Germaanse buren?

Klinkt als...
Over het algemeen nemen we woorden voor lief. Het is natuurlijk ook geen doen om bij elk woord in een tekst uitgebreid stil te staan. Het zijn dan ook vaak min of meer uitzonderlijke situaties waarin een woord ineens extra opvalt, bijvoorbeeld als je een vertaling opzoekt. Dat laatste overkwam mij een tijdje terug toen ik mijn Friestalige gedicht In miel op deze site had gezet en ik, na een verzoek daartoe, besloot een vertaling naar het Nederlands toe te voegen. Ik sloeg aan het vertalen en toen pas viel mij, door de overeenkomst tussen gers en gerskje, op dat er een link is tussen tussen gras en grazen. Toen pas – en dat is best raar, want bij het schrijven van het gedicht was ik ook al heel bewust bezig geweest met de woordkeuze. En bij gers en gerskje moet je bijna je best doen om de overeenkomst níet te zien of horen...

Grazende runderen (Schotse hooglanders)

Gerskje en weidzje
Vrijwel mijn hele leven heb ik in omgevingen gewoond waar dieren in weilanden liepen. (Overigens denk ik bij weilanden haast automatisch aan koeien. Dat woord komt direct in me op – wordt geprimed, zeggen taalkundigen dan – als ik aan weilanden denk. Pas daarna realiseer ik me dat er ook andere dieren zijn die in weilanden lopen. Terwijl, nu ik er eens op heb gelet, er bij ons in de buurt vooral schapen gehouden blijken te worden.) Die dieren eten het gras en dat noemen we grazen. Als die dieren door de boer het land ingestuurd worden om daar het gras op te eten, dan laat de boer hen grazen. In het Fries bestaan daar twee verschillende woorden voor: ‘het vee laten grazen’ is ‘it fee weidzje litte’ en ‘de koeien lopen te grazen’ vertaal je met ‘de kij rinne te gerskjen’. In het Nederlands kennen we naast grazen ook weiden. Volgens mijn Van Dale Middelgroot woordenboek Nederlands zit daar niet echt een betekenisverschil tussen. Op etymologiebank.nl wordt wel een onderscheid gemaakt: achter grazen staat tussen haakjes ‘gras eten’ en achter weiden staat ‘doen grazen’. Zet je dat in een schema, aangevuld met de situatie in het Duits en Engels, dan kom ik uit op het volgende:

	Duits	Engels	Fries	Nederlands
Gras eten	weiden, grasen	graze, be at pasture	gerskje	grazen (weiden)
Gras laten eten	weiden, grasen	(lead out to) pasture	weidzje	(laten) grazen, weiden

Gras en weide
Grazen komt van gras en weiden lijkt verwant aan wei(de). Daarom zet ik ook die woorden in de vier West-Germaanse talen naast elkaar:

	Duits	Engels	Fries	Nederlands
Het gewas	Gras	grass	gers	gras
Stuk grasland	Weide	pasture, grasslands, grazing (land)	greide	wei(de), weiland

In mijn tabel heb ik om het kort te houden ‘stuk grasland’ gezet, maar voor het Duits en Engels is dat eigenlijk niet specifiek genoeg, omdat in die talen onderscheid wordt gemaakt tussen ‘grasland om in te grazen’ en ‘hooiland’. Aangezien weiland ‘land om te weiden’ lijkt te betekenen en hooiland ‘land om te hooien’, denk ik dat het Nederlands dat verschil strikt genomen ook kent, maar dat veel mensen uit gemak of onkunde (ondergetekende incluis) al het grasland weiland noemen. En dan nog even over het Fries: waarom kent die taal wel weidzje, maar heet een weiland greide? Ik vermoed – en heb helaas geen bron om dat te controleren – dat dat te maken heeft met het feit dat wei het Friese woord voor ‘weg’ is, en het gebruik van greide misverstanden kan voorkomen. Volgens het EWN kwam in het Nieuwfries (na 1550) eerder wel het woord weide voor in de betekenis “plaats waar men het vee voedsel laat zoeken”. In mijn Prisma woordenboekje Fries-Nederlands van 2007 is weide echter alleen te vinden in de betekenis “wagenvracht”.

Grassen
Genoeg voor nu over de herkomst van de woorden, want er is iets anders dat mij opviel, en dat wil ik hier ook nog graag noemen. Zowel het Nederlandse grazen als het Friese gerskje valt uit de toon binnen de eigen taal. Waarom is het niet grassen? Voor zo ver ik heb kunnen bedenken is er naast gras geen ander zelfstandig naamwoord op -as waar een werkwoord op -azen van is afgeleid. Van gas komt gassen, niet gazen; van las komt lassen, niet lazen. En andersom kan ik geen werkwoorden op -azen bedenken die van een zelfstandig naamwoord op -as zijn afgeleid. Grassen is natuurlijk wel het meervoud van gras; misschien is grazen ook wel ontstaan uit een behoefte aan onderscheid, hoewel ik dat niet heel aannemelijk vind.

Dan het Fries: waarom is het niet gersje? Het ‘onderscheid met de meervoudsvorm’-argument gaat hier sowieso niet op. In het geval van gersje zou het eerder om een verkleinwoord gaan (‘grasje’), maar dat lijkt mij geen bestaand woord. Nu is mijn woordenschat van het Fries wat minder dan van het Nederlands, dus is de kans groter dat ik wat over het hoofd zie, maar ik heb maar één ander Fries werkwoord op -erskje kunnen vinden en dat is terskje ‘dorsen’. Alleen zit bij dat woord de ‘k’ al in het eerste deel: ‘dors-vloer’ is tersk-flier, en niet ters-flier.

Ik kan maar twee redenen bedenken voor het afwijken van zowel grazen als gerskje. De eerste is dat het iets met de uitspraak te maken heeft. Vooral bij gerskje kan ik me voorstellen dat dat makkelijker te vormen is dan gersje, aangezien in gers ook al een j-klank zit (ongeveer gjê's met de 'g' van 'goal'). De tweede en misschien wel meest aannemelijke reden is het feit dat het hele oude woorden zijn. Ik citeer het EWN: “Een sluitende Indo-Europese etymologie valt dus niet te geven, en mede gezien de beperkte geografische spreiding zijn zowel gras, groeien en groen wrsch. substraatwoorden.” Makkelijker gezegd: waarschijnlijk bestonden de woorden gras, groeien en groen al voordat het Indo-Europees richting ‘Nederland’ kwam, en dus valt niet goed te achterhalen hoe die woorden zijn ontstaan. Lang voordat de mens woorden ging opschrijven was het gras al groen en werd er gegraasd. Waarom men die klanken gebruikte om dat aan te geven, zal wel altijd een raadsel blijven.