Boter, Brot en griene cheese

Taal is niet los te zien van geschiedenis. Er zijn heel veel woorden en uitdrukkingen die eeuwen teruggaan en die onlosmakelijk verbonden zijn met de cultuur van het gebied waarin ze gebruikt worden. Dat geldt helemaal als de taal onderdeel is geworden van een verhaal, zoals bij het Friese zinnetje Bûter, brea en griene tsiis, wa't dat net sizze kin, is gjin oprjochte Fries.

Bûter, brea en griene tsiis

Twee teams
In vorige afleveringen van deze serie kwam al een aantal keer naar voren dat veel West-Germaanse woorden in te delen zijn in twee teams: Duits-Nederlands en Fries-Engels, in de volgorde van de route waarmee de taal vanuit ‘Duitsland’ in ‘Engeland’ terecht is gekomen. Een voorbeeld dat vaak wordt aangehaald om de overeenkomst tussen het Fries en het Engels te onderstrepen, is de (in Friesland) bekende uitspraak uit de inleiding. Als je die zinnetjes in de vier talen onder elkaar zet, vallen er al de nodige dingen op:

Bûter, brea en griene tsiis,	wa't dat net sizze kin,	is gjin oprjochte Fries.
Butter, bread and green cheese,	whoever cannot say that,	is no true Frisian.
Boter, brood en groene kaas,	wie dat niet kan zeggen,	is geen oprechte / echte Fries.
Butter, Brot und grüner Käse,	wer das nicht sagen kann,	ist kein wahrer Friese.

Rogge versus tarwe
Voor ik inga op de overeenkomsten en verschillen, moet ik even twee kanttekeningen maken. Als eerste: in het schemaatje hierboven heb ik brea vertaald als bread, brood en Brot. Als je kijkt naar de producten die daar vandaag de dag mee bedoeld worden, dan klopt dat niet. Als een Fries het over brea heeft, dan heeft hij het over Fries roggebrood, en niet over tarwebrood of iets dergelijks, wat met de woorden in de andere drie talen bedoeld wordt. Dat soort brood heet in het Fries bôle. De reden daarvoor is dat roggebrood ooit het hoofdvoedsel was in Friesland, maar ook in andere delen van Noord-Nederland en in Brabant. Ik denk – maar heb daar geen bewijs voor – dat men in het Fries het woord brea heeft aangehouden voor wat men kende onder die naam, en dat voor dat nieuwe product met tarwe en een andere bereidingswijze een ander woord is gekozen, terwijl men in andere delen van Nederland het woord brood heeft behouden en de betekenis heeft aangepast aan het veranderde product. Omwille van de taalkundige vergelijking ga ik nu uit van de woorden zoals ik ze in het schema heb gezet. Die woorden hebben volgens het EWN ook dezelfde herkomst, dus ik denk dat die keuze gerechtvaardigd is.

Klanken en tekens
De tweede kanttekening bij mijn overzichtje heeft te maken met het omzetten van klanken naar tekens, oftewel: spelling. Het Fries, Engels, Nederlands en Duits gebruiken allemaal in grote lijnen hetzelfde Latijnse alfabet, hoewel er wel wat kleine verschillen zijn. Zo heeft het Duits de ß en worden er umlauten (ä, ö en ü) gebruikt, en kent het Friese alfabet geen q en x, maar wel ‘extra klinkers’ als de â, ê, ô en û. Daarnaast zijn er klanken die wel in de verschillende talen voorkomen, maar die anders worden geschreven. Zoals in het schema al te zien is: de Friezen gebruiken ii voor de ‘lange ie-klank’, terwijl de Engelsen die klank noteren als ee. In het Nederlands kennen we die dubbele e ook, maar dan klinkt ‘ie als wat de Duitsers als ä schrijven. Dat werkt verwarrend (ik hoop dat ik je niet kwijt ben geraakt bij de vorige zinnen…), en dus wordt in de taalkunde wel het fonetisch alfabet gebruikt. Dat ga ik ook even doen, maar ik kan me voorstellen dat je dat alfabet niet direct paraat hebt (heb ik ook niet). Wetende over welke woorden het gaat, is het denk ik wel aardig te ontcijferen. Een kleine toelichting op de tekens die geen ‘letters’ zijn is misschien wel handig: de twee driehoekjes boven elkaar (ː) geven aan dat het een lange klank is, een klank tussen haakjes wordt niet duidelijk hoorbaar uitgesproken, en de ‘hoge komma’ (ˈ) geeft een soort korte inademing voor het uitspreken van de klank aan. Mocht je toch een overzichtje van alle klanken willen, dan kun je hier kijken voor het Nederlands en hier voor het Engels. Klaar? Gaat-ie:

butər brɪːə εn griː(ə)nə tsiːs	wa't dɒt nεt sezə kɪn	ɪs gjɪn ɔprjɔχtə ˈfriː(ə)s
ˈbʌtə(r) brεd ænd ɡriːn tʃiːz	huːˈevə(r) ˈkænɒt seɪ ðæt	ɪz nəʊ truː ˈfriːʒn
botər brot εn γrunə ˈkaːs	wi dαt nit kαn zεγə(n)	ɪs γen ɔprεχtə / εχtə ˈfris
butə(r) broːt unt gryːnə(r) ˈkɛːzə,	veːr dαs nɪçt sagən kαn	ɪst kain vaːrə(r) ˈfrizə

Welke uitspraak?
Ik heb me vroeger wel eens afgevraagd waarom we niet gewoon met z’n allen overstappen op het fonetische alfabet. Het is even wennen, maar als je de tekens kent, kun je gewoon opschrijven wat je hoort. Dat zou de spelling voor veel mensen makkelijker maken, zeker voor dyslectici. De zinnen hierboven laten echter zien waarom dat 'm niet gaat worden: de uitspraak verschilt per regio. Als iemand anders dezelfde woorden fonetisch op zou schrijven, is de kans groot dat het resultaat verschilt. Zo heb ik het Friese sizze genoteerd zoals wij dat uitspreken: [sezə]. Er zijn echter ook veel Friezen die [sɪzə] zeggen – ik denk zelfs dat die vorm door de verschillende instanties als ‘standaarduitspraak’ wordt gezien. Een ander voorbeeld is het Duitse nicht, dat ik in het schema heb staan als [nɪçt], met een korte ‘i’ als in ‘vis’, omdat een Duits woordenboek dat zo aangaf. Was ik op mijn eigen gehoor en kennis afgegaan, dan had ik voor [niçt] gekozen, met ‘ie’ als in ‘fiets’. Voor het Engels ben ik uitgegaan van Brits Engels, wat andere tekens oplevert dan wanneer ik van Amerikaans Engels uit zou gaan, nog los van alle verschillen in uitspraak die er binnen die talen bestaan. Helemaal ingewikkeld wordt het bij de ‘r’ in het Nederlands. Op de Engelse Wikipediapagina over de Nederlandse fonologie (klankleer) worden alleen al zes varianten genoemd, en de Nederlandse Wikipedia wijdt er zelfs een gehele pagina aan. Het is natuurlijk ook wel iets bijzonders, dat we in het Nederlands vrijelijk zes verschillende klanken door elkaar kunnen gebruiken zonder dat dat gevolgen heeft voor de betekenis van het woord en zonder dat dat ervoor zorgt dat we elkaar niet begrijpen.

Grutte Pier
Terug naar bûter, brea en griene tsiis. Na alle voorbehouden in de vorige alinea's zou je bijna vergeten dat ik iets zou schrijven over overeenkomsten en verschillen tussen die zin in het Fries, Engels, Nederlands en Duits. Lijkt het Fries inderdaad meer op het Engels dan op het Nederlands of Duits? Wat heeft het Friese zinnetje nou eigenlijk met de lokale cultuur te maken? En waarom wordt bûter, brea en griene tsiis een sjibbolet genoemd? Daar kom ik op terug in het volgende stukje in deze serie, maar ik licht wel vast een tipje van de sluier op, met een filmpje van de site 11en30. De voice-over is in het Fries, maar je kunt kiezen voor Nederlandse ondertiteling: