When you're weary

Een van de bijzondere kanten van meertalig zijn, is dat je in de ene taal kunt denken en (vrijwel) tegelijk in de andere taal kunt spreken. Ik ben Nederlandstalig opgegroeid, maar met mijn vrouw spreek ik altijd Fries. En zo komt het dat ik laatst ‘ik ben moe’ dacht en ‘ik bin wurch’ zei, of eigenlijk de Woudfriese variant ‘ik bin warch’, met een stomme e tussen de r en de ch.


Warrig?
Dat de woorden moe en wurch/warch van elkaar verschillen, was me al wel eerder opgevallen, bijvoorbeeld toen ik nog geen Fries sprak en voor het eerst het woord warch hoorde. Toen dacht ik dacht eerst het Nederlandse warrig te herkennen, maar dat paste niet in de context. Hoe dan ook, het verschil tussen moe en wurch viel me nu dus opnieuw op en ik vroeg me af waar het woord wurch vandaan komt. Het Nederlands heeft namelijk geen woord dat iets met ‘vermoeidheid’ te maken heeft dat op wurch of warch lijkt, en andersom kent het Fries geen woord dat met ‘wurgens’ te maken heeft dat aan moe doet denken. Het Nederlandse moe lijkt, vooral in de verouderde vorm moede, wel op het Duitse müde. Het Engels wijkt met tired af van zowel wurch/warch als van moe en müde, dus dat helpt me ook al niet verder.

Werk?
Ik heb in deze rubriek al wel vaker het gemis van een Frysk Etymologysk Wurdboek genoemd. Meestal is dat wel te ondervangen doordat er een Nederlands woord is dat op het Friese lijkt, of anders een Engels of Duits woord. De Nederlandse, Engelse en Duitse etymologische woordenboeken die ik gebruik, noemen dan vaak ook wel Oud- of oude Friese woorden die met het zoekwoord te maken hebben, maar bij wurch/warch is dit dus niet het geval. Het bepalen van de herkomst van dat woord vraagt om wat meer creativiteit. Die creativiteit moet alleen wel gepaard gaan met oplettendheid, om overhaaste conclusies te voorkomen. Zo vond ik warc, een Oudnederlandse variant van werk (wurk in het Fries en work in het Engels), dat duidelijk erg op warch lijkt. Dat een woord voor dagelijkse arbeid een woord voor vermoeidheid opgeleverd zou hebben, zou op zich heel goed kunnen en logisch te verklaren zijn. Toch heeft warc een andere oorsprong dan warch. Om dat op het spoor te komen, moest ik echter eerst muziek opzetten van een van mijn favoriete muzikant-liedjesschrijvers.

Weary?
Luisterend naar Paul Simons klassieker Bridge Over Troubled Water, realiseerde ik me ineens dat het Engels wél een woord heeft dat meer kan onthullen over de herkomst van het Friese wurch/warch. De eerste woorden die Simon Garfunkel liet zingen, zijn, zoals je zou moeten weten, When you’re weary. En weary lijkt niet alleen als woord een beetje op wurch – in ieder geval al veel meer dan moe of tired – maar heeft ook een vergelijkbare betekenis. Van Dale vertaalt het bijvoeglijk naamwoord weary als moe, vermoeiend, lusteloos en vervelend. En, zo leren de etymologische woordenboeken mij, weary komt van een andere Protogermaanse stam dan werk. Geen vermoeidheid als gevolg van arbeid, dus. Waar komt weary dan wel vandaan, en klopt mijn vermoeden dat wurch dezelfde oorsprong heeft?

Werig, worig, worch, wuarag
In het Oudengels was weary nog werig, wat weer is te herleiden tot het Protogermaanse *worigaz. Dat is ook de bron van het Oudsaksische worig (of wôrig/wôrag) en het Middelnederduitse worch, dat allemaal hetzelfde betekent als weary, en van het Oudhoogduitse wuorag/wuarag, dat ‘dronken, bedwelmd, beneveld, in een roes’ betekent. De stap van werig, worig, worch en wuorag naar wurch en warch is miniem: in uitspraak is het eigenlijk alleen een kwestie van een net iets andere klinker. Gezien de overeenkomst in betekenis met het Oudengelse en Oudsaksische woord, durf ik de stelling wel aan dat het Friese wurch en warch ook voortkomen uit *worigaz. Dat laat de vraag open waarom het Nederlands geen variant van wurch kent en waarom de varianten in het Duits en de Nedersaksische dialecten in onbruik zijn geraakt, ten faveure van vormen van moe(de) en müde. Maar daar zal ik je nu niet mee vermoeien.

P.S. Voor de liefhebber: Op het album Paul Simon – Songwriter staat een hele mooie uitvoering van Bridge Over Troubled Water door Aretha Franklin. Wel even wennen als je het origineel gewend bent, maar daarom niet minder de moeite waard.