Een gedetailleerd schilderij van geruit beddengoed; dat is niet het soort beeldende kunst waar ik normaliter warm voor loop. Dat iets heel knap geschilderd is en ik de maker bewonder om zijn vakmanschap, wil immers nog niet zeggen dat het werk mij iets doet. En toch, tijdens meerdere bezoeken aan Museum MORE was het onder andere een schilderij van een laken dat een vreemd soort aantrekkingskracht op mij had. Vreemd, omdat ik in de regel dus niet zo van de gefijnschilderde alledaagse objecten ben, maar ook omdat ik er de vinger niet helemaal op kan leggen waarom dít schilderij van een laken mij wél weet aan te zetten.

Abstract en figuratief
Mijn eerste vermoeden is dat het iets te maken heeft met hoe het schilderij tegelijk figuratief en abstract lijkt te zijn. In feite zijn er alleen maar zwarte, witte en grijze vlakken te zien. Afgezien van de kleur is het wat dat betreft niet veel anders dan een rood-geel-blauw-compositie van Mondriaan. De menselijke geest werkt echter niet zo: zelfs in abstract bedoeld werk proberen mensen vaak een herkenbare voorstelling te ontwaren. En dat is wat dit werk van Sanders ontegenzeglijk figuratief maakt: je zíet duidelijk meer dan alleen kleurvlakken: door toon, vorm, formaat en richting van de vlakken wordt het idee van een laken opgeroepen en als je nog iets beter kijkt, zie je dat er iemand onder ligt. Wie daar ligt en waarom wordt niet vermeld, wat het schilderij nog wat mysterieuzer maakt.

Har Sanders, Untitled (olieverf op doek, 1971)

Relativerend realisme
Untitled (1971) is een olieverfschilderij op doek. In 1972 maakte Har Sanders (1929-2010) een zeefdruk die qua compositie sterk overeenkomt met Untitled. Ook op die zeefdruk is een laken te zien waar iemand onder ligt, in dezelfde zijdelingse houding met opgetrokken benen. De zeefdruk heeft wel een iets vierkanter formaat en door de zeefdruktechniek heeft het geheel een wat hardere, meer grafische uitstraling. Dat laatste geldt zeker voor de afdrukken in het felroze. Toch is het juist de zeefdruk die wel een titel heeft, één die het geheel nogal relativeert: Jeannetje verstopt. Over relativeren gesproken: het Van Abbemuseum organiseerde in 1972 de tentoonstelling Relativerend realisme, met werk van onder andere Har Sanders. Volgens het museum hielden de kunstenaars wiens werk zij lieten zien zich bezig met “het relativeren van de werkelijkheid door het kijken van de kunstenaar en het scheppen van een nieuwe schilderkunstige realiteit.” Onthoud die laatste term.

Har Sanders, Jeannetje verstopt (zeefdruk, 1972)

Wat is echt?
Een tentoonstelling met recent figuratief werk was best iets bijzonders in de jaren zeventig, in de beeldende kunst de tijd van de concept art, performance en land art, in het verlengde van de pop art, kinetische kunst, happenings, environments en installaties van de jaren zestig. Realistische figuratieve kunst die het alledaagse weergeeft werd door velen lange tijd gezien als iets stoffigs uit vroeger tijden. Maar, zoals Matthijs Röling eens zei: ‘het heeft natuurlijk altijd bestaan en dat gaat met vlagen op en neer en dan is er weer belangstelling voor en dan is het weer minder’. Rond het begin van de jaren zeventig werd het dus weer wat meer. In Amerika in de vorm van het commerciëlere en hardere hyperrealisme, in Nederland – geheel volgens de volksaard – in een wat nuchterder relativerende vorm. Die heropkomst past misschien juist wel heel erg in die tijd. Tenslotte wordt ook in dat figuratieve werk de werkelijkheid bevraagd. Untitled (1971) van Har Sanders past wat mij betreft in hetzelfde rijtje als One and Three Chairs (1965) van Joseph Kosuth en de Perspective corrections van Jan Dibbets. De vraag is steeds: wat is ‘echt’? Is de schilderkunstige realiteit hetzelfde als de werkelijkheid om ons heen?

Joseph Kosuth, One and Three Chairs (1965)

Aftastend blijven werken
In feite is die vraag natuurlijk al veel ouder en ook veel universeler; denk bijvoorbeeld aan La trahison des images (1928-1929) [‘Ceci n'est pas une pipe’] van René Magritte. De tijdgeest zal ongetwijfeld een rol gespeeld hebben in de ontwikkeling die Har Sanders doormaakte in zijn werk, in zijn keuze voor een kader waarin alleen het beddengoed te zien is en geen omgeving, in de relativering die uit veel van zijn titels blijkt (‘Gootsteen’, ‘Mona Lisa Vice Versa’, ‘Nieuwste bloes’, ‘Ingedut kussen’, ‘Opgezet lapje’ – allemaal erg pretentieloos). Niemand staat helemaal los van zijn tijd. Har Sanders maakte zijn werk echter al voor het geliefd werd en bleef dat doen toen er meer waardering kwam. Hij wilde vooral goed werk maken en steeds beter worden: “Het blijft aftastend werken, niets is zeker, alles kan en mag, intuïtief moet je tastend blijven werken. Na ieder schilderij blijft de vraag, had ik het zó gedaan, was het dan toch niet beter geweest?”

Jan Dibbets, Perspective Correction, My Studio I, 2: Square with 2 Diagonals on Wall (gelatinezilveremulsie op doek, 1969)

Een goed schilderij
Dat brengt ons terug bij Untitled (1971). Dat juist dít schilderij van een laken mij weet aan te zetten, is denk ik deels vanwege het spanningsveld tussen figuratie en abstractie en deels door de vragen die het bij mij oproept. Je zou dat laatste de ‘conceptuele’ of ‘filosofische’ kant ervan kunnen noemen, hoewel dat mij – even relativeren – in dit verband wel wat te hoogdravend klinkt. Misschien doe ik te moeilijk. In een brief uit 1969 schrijft Har Sanders: “Bij echt fijne dingen van Vermeer of Saenredam, of noem maar op, denk je nooit aan het onderwerp, dat is een bijkomstigheid, het schilderij is goed.” Wellicht is dat wel gewoon waarom Untitled (1971) van Har Sanders mij aanspreekt: het is een goed schilderij.