‘Het lijkt wel een foto!’ hoor ik een mij onbekende dame vol bewondering zeggen als ze voor het portret staat. En zeker, als je van een afstand op het schilderij af komt lopen, zou je bijna denken met een foto te maken te hebben. Maar naarmate je dichterbij komt en beter kijkt, zie je steeds duidelijker dat het juist níet op een foto lijkt; en uitgerekend dát maakt dit werk van John Singer Sargent zo meesterlijk.

'Echt'
De vrouw die net voor mij bij het portret van Henry James stond, zal ongetwijfeld niet de enige zijn die in de prachtige tentoonstelling Icons: topstukken uit de National Portrait Gallery van het Fries Museum het woord ‘foto’ in de mond neemt om aan te geven hoe ‘realistisch’ of ‘overtuigend’ ze een portret vindt. Dat komt, denk ik, doordat veel mensen een foto zien als een realistische weergave van de werkelijkheid: ‘op een foto kun je zien hoe iets er (in het) echt uitziet’. Daar valt echter, zeker in de hedendaagse fotografie, natuurlijk wel het een en ander op af te dingen, maar dat terzijde.

John Singer Sargent, Henry James (olieverf op doek, 1913)

Ruimtesuggestie
De overeenkomst tussen een foto en een schilderij is dat in beide gevallen iets ruimtelijks (driedimensionaal) wordt omgezet naar een plat vlak (tweedimensionaal). Bij het maken van een foto of schilderij verlies je dus een dimensie. Door zaken als licht en schaduw, groot en klein, scherp en onscherp en lijnperspectief kun je wel de suggestie wekken dat je op dat platte vlak naar een ruimtelijke voorstelling kijkt. Al die ‘trucjes’ worden dan ook wel samengevat met het begrip ruimtesuggestie. Sommige van die zaken krijg je van je camera cadeau als je een foto maakt. Een kundig kunstenaar – of dat nu een fotograaf is of een schilder – weet alles echter zo naar zijn of haar hand te zetten, dat uiteindelijk het gewenste effect wordt bereikt.

Een bekwame schilder
Zeker in de tijd van John Singer Sargent (1856-1925) was het maken van een foto vooral een kwestie van registratie, terwijl bij een schilderij sprake is van interpretatie. Een bekwame schilder weet daarbij de blik van de beschouwer te sturen. Dat Sargent bekwaam was, behoeft geen betoog. Hij is vooral bekend van zijn portretten, waarvan je hier een mooi overzicht kunt bekijken, maar schilderde ook landschappen en andere taferelen. Sargent was erg productief: in totaal maakte hij ongeveer 900 olieverfschilderijen, 2000 aquarellen en talloze schetsen en houtskooltekeningen. Een groot deel daarvan ontstond in Europa, want hoewel Sargent Amerikaanse ouders had, werd hij in Florence geboren en groeide hij op in verschillende Europese landen.

Fotografisch portret van Henry James door Frederic Hilaire D'Arcis

Henry James
In 1884 ontmoet Sargent in Parijs de schrijver Henry James (1843-1916), die in Amerika werd geboren, maar net als Sargent een groot deel van zijn jeugd in Europa doorbracht. Dat is niet het enige raakvlak tussen beide heren; ze begrepen elkaar perfect en hun standpunten waren in veel opzichten identiek. Ze zouden de rest van hun leven goede vrienden blijven en hadden ook veel gemeenschappelijke vrienden en kennissen. Zo stelde James Sargent voor aan Isabella Stewart Gardner, een Amerikaanse kunstverzamelaar. Haar collectie, te zien in het naar haar vernoemde museum, bevat onder andere een aantal portretten die Sargent van haar maakte. Henry James schreef lovende stukken over het werk van Sargent, maar bleef ook kritisch, en introduceerde hem bij potentiële opdrachtgevers in Londen en Boston. Zonder overdrijven kun je stellen dat het leven van Sargent er heel anders uit had gezien zonder Henry James.

Schijn bedriegt
Toen een groep vrienden besloot Henry James te laten portretteren ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag, lag het voor de hand dat John Singer Sargent dat portret zou maken. Je zou denken dat een ervaren kunstenaar als Sargent dat met gemak op zou pakken, maar hij liet James in vertrouwen weten dat hij al een jaar of drie á vier geen portretten meer had geschilderd en dat hij op dat gebied de moed wat verloren was. Eenmaal bezig kwam hij echter op dreef. Als je het schilderij bekijkt, krijg je de indruk dat het vrij moeiteloos is opgezet, onder andere door de losse toets die Sargent voor een groot deel van het doek gebruikt. Ook daar bedriegt de schijn: James heeft een keer of tien gezeten voor dit portret.

John Singer Sargent, Henry James (olieverf op doek, 1913, detail)

Geen foto
Die losse toets is niet alleen een kenmerk van het werk van Sargent, maar ook een van de redenen waarom ik dit schilderij niet op een foto vind lijken. Een fotocamera legt alle details vast en maakt daarin geen onderscheid. Het werk van kunstschilders die zo werken, wordt niet voor niets vaak fotorealistisch genoemd. Sargent daarentegen – en vele kunstschilders met hem – maakt juist wel onderscheid: het ene werkt hij gedetailleerder uit dan het andere. Kijk bijvoorbeeld naar de ogen op dit portret: de iris en pupil vormen één even donkere ‘vlek’ met de slagschaduw van het bovenste ooglid, waar geen wimpers op te vinden zijn. Je brein vult de informatie die het schilderij geeft aan, waardoor Sargent hier heel bewust een deel van die informatie weg kan laten en zo je blik kan sturen.

John Singer Sargent, Henry James (olieverf op doek, 1913, detail)

Een levende, ademende gelijkenis
Een ander detail waar het voorgaande heel mooi uit blijkt, vind ik het ruitjespatroon op het gilet en de ketting die daar onderaan overdwars overheen loopt. Als je daar op inzoomt, zie je een hele losse toets; zó los dat het eigenlijk geen geloofwaardige stofuitdrukking meer is. Maar in het geheel van het doek werkt dat juist perfect, alsof je scherpstelt op het gezicht en alles daaromheen vervaagt. Op deze pagina kun je een goede kwaliteit foto van het schilderij bekijken, waarbij je ook kunt inzoomen op details. Dat haalt het natuurlijk nog steeds niet bij het echte werk, dat nog tot 9 januari 2022 in Leeuwarden te zien is en daarna, neem ik aan, weer in Londen. Henry James zou dat ongetwijfeld ook aanraden. Hij zei over het portret: “Sargent at his very best and poor old H.J. not at his worst; in short a living breathing likeness and a masterpiece of painting.” (‘Sargent op zijn allerbest en arme oude H.J. niet op zijn slechtst; kortom een levende, ademende gelijkenis en een meesterwerk van de schilderkunst.’) Daar heb ik niets aan toe te voegen.