KUNSTSTUKJES
Akseli Gallen-Kallela: Het Keitelemeer
Beeldende kunst
| 21-05-2021
Tot voor kort had ik nog nooit van Akseli Gallen-Kallela gehoord, ook niet onder zijn geboortenaam Axel Gallén. Ik vermoed dat het ergens in 2018 was dat ik op Instagram een schilderij van een meer voorbij zag komen dat me erg aansprak. De naam van de kunstenaar stond er als hashtag onder, dus besloot ik die hashtag te volgen.
Tussen abstractie en figuratie
Welk werk er ook voorbij kwam aan de hand van de hashtag #akseligallenkallela, dat ene schilderij van dat meer bleef eruit springen. De koele, grijzig blauwe kleuren spraken mij aan, maar ook die opvallende lichte banen over het water. Hoewel het zonder twijfel een figuratief schilderij is – iedereen zal er een meer met een eiland in herkennen – geven die lichte banen het schilderij ook iets abstracts. Het onderste twee derde van het doek zou een abstract werk zijn zonder het bovenste deel, met het eiland, het bos op de achtergrond en de wolkenlucht. Ik hou van die spanning tussen abstractie en figuratie, die je bijvoorbeeld ook terug kunt vinden in een aantal landschappen van Mondriaan.
Akseli Gallen-Kallela (1865-1931) gaat in 1881 van school om zich helemaal aan zijn kunststudie te wijden. Vanaf 1884 studeert hij in Parijs. In die stad zou hij vaker een periode wonen, afgewisseld met een aantal delen van thuisland Finland, en onder meer Berlijn, Florence, Wenen, Hongarije, Nairobi en de Verenigde Staten. In 1900 draagt hij bij aan het Finse Paviljoen op de Parijse wereldtentoonstelling met onder meer vier fresco’s en een interieurontwerp, wat hem twee gouden en twee zilveren medailles oplevert. In 1914 krijgt hij van het Uffizi in Florence de opdracht voor een zelfportret. Het laatste grote werk dat hij voltooid, in 1928, zijn de fresco’s in het Nationaal Museum in Helsinki. Op 7 maart 1931 overlijdt Akseli Gallen-Kallela in Stockholm aan een longontsteking. In Finland krijgt hij een staatsbegrafenis. Gedurende zijn leven is Finland namelijk een onafhankelijke republiek geworden en Gallen-Kallela heeft met zijn werk een belangrijke bijdrage geleverd aan het nationale bewustzijn.
Met de levensbeschrijving van een paar zinnen in de vorige alinea doe ik Gallen-Kallela natuurlijk tekort en dat geldt ook voor wat ik in dit stukje over zijn werk vertel. Zijn oeuvre is zo uitgebreid en divers – zowel qua onderwerp en plaats van ontstaan als qua stijl en techniek – dat ik in dit stukje hooguit een fractie aan bod kan laten komen. Mijn uitgangspunt daarbij is de wonderlijke spiegeling op het water, veroorzaakt door de wind, die Het Keitelemeer behalve abstracte trekjes ook enorm veel ruimtelijkheid geeft, en de atmosfeer oproept van het buiten zijn, op of aan het water, waar een koel briesje de geur van de bomen meevoert.
Het oudste werk van Gallen-Kallela waarop die spiegeling mij opviel, is het middelste deel van de triptiek De mythe van Aino, die hij in 1891 schilderde. In 1888-1889 maakte Gallen-Kallela de eerste versie van dit drieluik over een episode uit het Finse heldenepos de Kalevala, maar daarop ontbreekt de spiegeling. In de versie uit 1891 is die er wel en levert de spiegeling een bijdrage aan de dromerigere sfeer van deze versie, waarvoor zijn kersverse echtgenote Mary Slöör model stond. Qua compositie is de spiegeling hier misschien niet de beste toevoeging: door de grotere nadruk op het landschap, wordt de aandacht wat afgeleid van het verhaal van Aino en Väinämöinen.
Vervolgens is er een aantal keer zo’n spiegeling te zien op landschapsschilderijen, zoals Gezicht op een meer uit 1901, wat ik ook een prachtig schilderij vind. In tegenstelling tot op Het Keitelemeer, houdt Gallen-Kallela het hier bij één baan spiegeling, wat voor meer van zijn landschappen geldt. Toch is die ene baan genoeg om heel veel ruimte te suggereren, zeker als in de verte iets toelopende diagonaal, zoals op Gezicht op een meer.
Ook op Meisje op weg naar de sauna uit 1904 is maar één baan spiegeling te zien, deze keer als onderstreping van de horizon waar hij parallel aan loopt. De achtergrond, met het meer en het beboste eiland, doet vermoeden dat de locatie dezelfde is als waar Het Keitelemeer is geschilderd. Gallen-Kallela had duidelijk iets met die plek – en geef hem eens ongelijk – die hij overigens ook meerdere malen als zelfstandig onderwerp schilderde, waaronder op deze versie met een roeibootje, uit 1919.
Toen ik in augustus 2019 nietsvermoedend door de National Gallery in Londen liep, zag ik ineens Het Keitelemeer hangen. Het doek was iets groter dan ik had verwacht (53 x 66 cm) en vooral minder ‘glad’ dan ik op basis van foto’s op Instagram dacht. Dat is natuurlijk ook een van de voornaamste redenen om beeldend werk in het echt te bekijken: het formaat, het kleurgebruik, de toets en meer van dat soort heel bepalende dingen zie je niet goed op een foto. Met de detailfoto’s hierboven en -onder probeer ik toch een beetje een indruk te geven (waarbij je er rekening mee moet houden dat over de wolken een stukje schaduw van de lijst valt).
Gallen-Kallela heeft vooral de wolken redelijk dik aangezet, terwijl je dat pasteuze verfgebruik eerder op de voorgrond dan op de achtergrond van een schilderij zou verwachten. Van de bomen in de achtergrond naar beneden tot over het midden van het schilderij is de verf juist vrij dun aangebracht; daar zie je de textuur van het doek duidelijk door de verf heen. In de arceringen daaronder zie je wel weer duidelijk de toets, maar is de verf nog steeds minder dik aangebracht dan bij de wolken. Dat zie je allemaal niet goed op foto's. Dus als het weer mag: gewoon in het echt bekijken!
Tussen abstractie en figuratie
Welk werk er ook voorbij kwam aan de hand van de hashtag #akseligallenkallela, dat ene schilderij van dat meer bleef eruit springen. De koele, grijzig blauwe kleuren spraken mij aan, maar ook die opvallende lichte banen over het water. Hoewel het zonder twijfel een figuratief schilderij is – iedereen zal er een meer met een eiland in herkennen – geven die lichte banen het schilderij ook iets abstracts. Het onderste twee derde van het doek zou een abstract werk zijn zonder het bovenste deel, met het eiland, het bos op de achtergrond en de wolkenlucht. Ik hou van die spanning tussen abstractie en figuratie, die je bijvoorbeeld ook terug kunt vinden in een aantal landschappen van Mondriaan.
Akseli Gallen-Kallela: Het Keitelemeer (1905)
Finse wereldburgerAkseli Gallen-Kallela (1865-1931) gaat in 1881 van school om zich helemaal aan zijn kunststudie te wijden. Vanaf 1884 studeert hij in Parijs. In die stad zou hij vaker een periode wonen, afgewisseld met een aantal delen van thuisland Finland, en onder meer Berlijn, Florence, Wenen, Hongarije, Nairobi en de Verenigde Staten. In 1900 draagt hij bij aan het Finse Paviljoen op de Parijse wereldtentoonstelling met onder meer vier fresco’s en een interieurontwerp, wat hem twee gouden en twee zilveren medailles oplevert. In 1914 krijgt hij van het Uffizi in Florence de opdracht voor een zelfportret. Het laatste grote werk dat hij voltooid, in 1928, zijn de fresco’s in het Nationaal Museum in Helsinki. Op 7 maart 1931 overlijdt Akseli Gallen-Kallela in Stockholm aan een longontsteking. In Finland krijgt hij een staatsbegrafenis. Gedurende zijn leven is Finland namelijk een onafhankelijke republiek geworden en Gallen-Kallela heeft met zijn werk een belangrijke bijdrage geleverd aan het nationale bewustzijn.
Akseli Gallen-Kallela: Het Keitelemeer (detail, 1905)
Wonderlijke spiegelingMet de levensbeschrijving van een paar zinnen in de vorige alinea doe ik Gallen-Kallela natuurlijk tekort en dat geldt ook voor wat ik in dit stukje over zijn werk vertel. Zijn oeuvre is zo uitgebreid en divers – zowel qua onderwerp en plaats van ontstaan als qua stijl en techniek – dat ik in dit stukje hooguit een fractie aan bod kan laten komen. Mijn uitgangspunt daarbij is de wonderlijke spiegeling op het water, veroorzaakt door de wind, die Het Keitelemeer behalve abstracte trekjes ook enorm veel ruimtelijkheid geeft, en de atmosfeer oproept van het buiten zijn, op of aan het water, waar een koel briesje de geur van de bomen meevoert.
Akseli Gallen-Kallela: De mythe van Aino (detail van de triptiek, 1891)
De mythe van AinoHet oudste werk van Gallen-Kallela waarop die spiegeling mij opviel, is het middelste deel van de triptiek De mythe van Aino, die hij in 1891 schilderde. In 1888-1889 maakte Gallen-Kallela de eerste versie van dit drieluik over een episode uit het Finse heldenepos de Kalevala, maar daarop ontbreekt de spiegeling. In de versie uit 1891 is die er wel en levert de spiegeling een bijdrage aan de dromerigere sfeer van deze versie, waarvoor zijn kersverse echtgenote Mary Slöör model stond. Qua compositie is de spiegeling hier misschien niet de beste toevoeging: door de grotere nadruk op het landschap, wordt de aandacht wat afgeleid van het verhaal van Aino en Väinämöinen.
Akseli Gallen-Kallela: Gezicht op een meer (1901)
Meer merenVervolgens is er een aantal keer zo’n spiegeling te zien op landschapsschilderijen, zoals Gezicht op een meer uit 1901, wat ik ook een prachtig schilderij vind. In tegenstelling tot op Het Keitelemeer, houdt Gallen-Kallela het hier bij één baan spiegeling, wat voor meer van zijn landschappen geldt. Toch is die ene baan genoeg om heel veel ruimte te suggereren, zeker als in de verte iets toelopende diagonaal, zoals op Gezicht op een meer.
Ook op Meisje op weg naar de sauna uit 1904 is maar één baan spiegeling te zien, deze keer als onderstreping van de horizon waar hij parallel aan loopt. De achtergrond, met het meer en het beboste eiland, doet vermoeden dat de locatie dezelfde is als waar Het Keitelemeer is geschilderd. Gallen-Kallela had duidelijk iets met die plek – en geef hem eens ongelijk – die hij overigens ook meerdere malen als zelfstandig onderwerp schilderde, waaronder op deze versie met een roeibootje, uit 1919.
Akseli Gallen-Kallela: Meisje op weg naar de sauna (1904)
In 1909, dus vijf jaar na Het Keitelemeer, schilderde Gallen-Kallela De reis van Väinämöinen, als onderdeel van de Kalevalaschilderijen. Daarop is de spiegeling voor het eerst ook te zien in een zigzagpatroon, net als op Het Keitelemeer, maar in plaats van een hoofdrol, speelt het meer hier slechts de bescheiden rol van achtergrond. Het licht-donkercontrast in de spiegelingen in het water is (wellicht daarom) ook veel minder sterk dan op Het Keitelemeer. Je mag zelf beoordelen of je vindt dat Gallen-Kallela daar goed aan heeft gedaan; ik twijfel nog.
Akseli Gallen-Kallela: De reis van Väinämöinen (1909), met daaronder een bewerkte versie met een detail van Het Keitelemeer als achtergrond
Het echte werkToen ik in augustus 2019 nietsvermoedend door de National Gallery in Londen liep, zag ik ineens Het Keitelemeer hangen. Het doek was iets groter dan ik had verwacht (53 x 66 cm) en vooral minder ‘glad’ dan ik op basis van foto’s op Instagram dacht. Dat is natuurlijk ook een van de voornaamste redenen om beeldend werk in het echt te bekijken: het formaat, het kleurgebruik, de toets en meer van dat soort heel bepalende dingen zie je niet goed op een foto. Met de detailfoto’s hierboven en -onder probeer ik toch een beetje een indruk te geven (waarbij je er rekening mee moet houden dat over de wolken een stukje schaduw van de lijst valt).
Gallen-Kallela heeft vooral de wolken redelijk dik aangezet, terwijl je dat pasteuze verfgebruik eerder op de voorgrond dan op de achtergrond van een schilderij zou verwachten. Van de bomen in de achtergrond naar beneden tot over het midden van het schilderij is de verf juist vrij dun aangebracht; daar zie je de textuur van het doek duidelijk door de verf heen. In de arceringen daaronder zie je wel weer duidelijk de toets, maar is de verf nog steeds minder dik aangebracht dan bij de wolken. Dat zie je allemaal niet goed op foto's. Dus als het weer mag: gewoon in het echt bekijken!
Akseli Gallen-Kallela: Het Keitelemeer (detail, 1905)
VERBEELD GEVOEL
Louise Bourgeois: The Welcoming Hands
ZWEEDS ‘SUGGESTIVISME’
Anders Zorn: Omnibus
